MEMLÜKLER

Mýsýr, Suriye ve Hicaz’da hüküm süren müslüman Türk devleti. (1250-1517) Mýsýr- Eyyûbî ordusundaki Türk asýllý âzatlý emîrler tarafýndan kurulan, dönemin tarihçilerinin Türk Devleti olarak adlandýrdýðý Memlükler (Kölemenler), Bahrî Memlükleri (Bahriyye, Birinci Memlükler; 1250-1382) ve Burcî Memlükleri (Burciyye, Ýkinci Memlükler; 1382-1517) olmak üzere iki dönemde incelenebilir.

Eyyûbî Hükümdarý el-Melikü’s-Sâlih Necmeddin Eyyûb’un Kýpçak ülkesi ve Kafkasya’dan getirtip Ravza adasýndaki kýþlalara yerleþtirdiði Türk asýllý memlüklerden oluþan ve Bahrü’n-nîl’e (Nil nehri) izâfetle el-Memâlîkü’l-Bahriyye adýný alan özel birlikler çok geçmeden Eyyûbî ordusunun en önemli unsuru haline gelmiþti. Necmeddin Eyyûb’un ölümünün hemen ardýndan Fransa Kralý IX. Louis liderliðindeki Haçlý ordusuna karþý kazanýlan Mansûre ve kralla birlikte pek çok kumandanýn esir alýndýðý Faraskur (Nisan 1250) savaþlarýnda en büyük rolü bu birlikler oynadý. Ancak yeni Eyyûbî hükümdarý Turan Þah onlarýn baþarýsýný kýskandý ve liderlerini tahtýnýn ortaklarý gibi görüp görevlerinden almaya baþladý; ayrýca tahta geçmesini saðlayan Türk asýllý üvey annesi Þecerüddürr’ü babasýnýn hazinesini saklamakla itham etti ve ona aðýr hakaretlerde bulundu. Bunun üzerine Bahrî emîrlerinden Baybars el-Bundukdârî ve arkadaþlarý bir suikastla Turan Þah’ý öldürdüler. Onun ölümüyle Mýsýr’da Eyyûbîler yýkýlmýþ ve yerine Memlükler adýyla bilinen Türk Devleti kurulmuþtur.

Baybars ve arkadaþlarý efendileri Necmeddin Eyyûb’un dul eþi Þecerüddürr’ü tahta çýkarmýþlar, onun memlüklerinden Ýzzeddin Aybek et-Türkmânî’yi de atabek yapmýþlardý. Türk asýllý olmasý dolayýsýyla bazý tarihçilerin Memlükler’in ilk sultaný saydýðý Þecerüddür esir Fransa kralýyla bir anlaþma yaparak Dimyat’ý tahliye etmesi, aðýr bir vergi ödemesi ve Ýslâm ülkelerine saldýrmamaya söz vermesi þartlarýyla onu serbest býraktý. Ancak bu baþarýsý iþe yaramadý. Ayrýca onun sultanlýðý kadýn olmasý dolayýsýyla da yadýrganmýþtý. Baðdat Abbâsî Halifesi Müsta‘sým-Billâh’ýn devreye girmesiyle tahta çýkmasýný saðlayan Bahrî emîrlerinin tavsiyesine uyan Þecerüddür, Ýzzeddin Aybek’le evlendi ve seksen gün oturduðu tahtýný ona devretti. Böylece tarihçilerin çoðu tarafýndan Mýsýr Memlük hükümdarlarýnýn ilki sayýlan Ýzzeddin Aybek tahta çýkmýþ ve Memlükler Devleti resmen kurulmuþ oldu. (3 Temmuz 1250).

Sultan Ýzzeddin Aybek, tahtýndan feragat edip Eyyûbîler’den altý yaþýndaki el-Melikü’l-Eþref Mûsâ’yý tahta çýkarmasýna raðmen Mýsýr üzerine yürüyen Suriye Eyyûbî birliklerini Abbâsiye civarýnda maðlûp etti. Eyyûbîler’in yeniden savaþ hazýrlýðý yaptýðý sýrada Moðol tehlikesi ortaya çýkýnca Abbâsî halifesinin devreye girmesiyle iki taraf arasýnda antlaþma yapýldý (Nisan 1253). Eyyûbî emîrlerinin Memlük Devleti’ni resmen tanýdýklarýný göstermesi bakýmýndan büyük önem taþýyan bu antlaþma ile Ürdün nehri iki devlet arasýnda sýnýr kabul edildi.

Duruma hâkim olan Ýzzeddin Aybek’in memlükleri onun önceki hanýmýndan oðlu Nûreddin Ali’yi sultanlýða, aralarýndan Kutuz’u da sultan nâibliðine getirmiþlerdi. On beþ yaþýnda tahta geçen Nûreddin Ali zamanýnda (1257-1259) bütün yetkileri elinde tutan Kutuz, 656 (1258) yýlýnda Baðdat Abbâsî hilâfetini ortadan kaldýran Moðollar’ýn Suriye istikametinde ilerlemeye devam etmesi üzerine, yaptýðý toplantýda bu zor þartlarda herkese söz geçirebilecek muktedir birinin sultanlýða getirilmesini teklif etti ve oy birliðiyle sultan ilân edildi (5 Kasým 1259). Bu sýrada Ýslâm tarihinin en kritik dönemlerinden biri yaþanýyordu. Kutuz, Hülâgû’nun teslim olma tekliflerini reddederek ordusunun baþýnda Filistin’deki Aynicâlût mevkiine kadar geldi. Burada Moðollar’a karþý, tarihin akýþýný deðiþtiren savaþlardan sayýlan Aynicâlût Savaþý’ný kazandý (3 Eylül 1260) ve Suriye’nin büyük kýsmý Memlükler’in eline geçti. Ýtaat arzeden Hama, Humus ve Kerek Eyyûbî emîrleri görevlerinde býrakýldý. Bu zaferle Memlükler Ýslâm dünyasýnýn en büyük devleti haline geldiler ve bu özelliklerini Osmanlýlar’ýn yükselme devrine kadar korudular. Ancak zaferiyle tarihe damgasýný vuran Kutuz kendisini karþýlamak için süslenen baþþehrine ulaþamadý. Savaþýn kazanýlmasýnda büyük rol oynayan Bahrî emîrlerinden Baybars el-Bundukdârî ve arkadaþlarý dönüþ yolunda onu öldürdüler (23 Ekim 1260).

Bahrî emîrleri tarafýndan sultan ilân edilen ve devletin gerçek kurucusu sayýlan I. Baybars ile birlikte Memlük tarihinde yeni bir dönem baþladý. Saltanatýna dinî meþruiyet kazandýrmak ve bu sayede hâkimiyetini kuvvetlendirmek isteyen Baybars, Abbâsî ailesinden birini halife ilân ederek Abbâsî hilâfetini Mýsýr’da yeniden kurdu. Böylece hilâfetin hâmisi sýfatýyla bütün Ýslâm ülkeleri üzerinde nüfuz sahibi oldu.

Burcî Memlükleri döneminin ilk sultaný olan Berkuk (1382-1399) Türk asýllý emîrlerin isyanlarýyla karþýlaþtý ve 789 (1387) yýlýnda tahtýný býrakmak zorunda kaldý. Ancak mücadeleyi býrakmadý, sekiz ay sonra tahtýný geri almayý baþardý ve ülkesine istikrarlý bir dönem yaþattý. Timur’a karþý Osmanlýlar ve diðer müslüman devletlerle ittifak kurdu. Celâyir hükümdarýný ülkesine kabul edip iktidar mücadelesinde onu açýkça destekleyerek Timur’a meydan okumaktan çekinmedi.

Yirmi sekiz yýl saltanat süren (1468-1496) ve Burcî Memlükleri’nin en büyük sultaný sayýlan Kayýtbay’ý uðraþtýran en önemli mesele Osmanlýlar’la mücadelesi oldu. Ýki tarafýn ordularý arasýnda Çukurova’da cereyan eden savaþlar beþ yýldan fazla sürdü ve on beþ yýllýk bir barýþýn imzalanmasýyla sonuçlandý. Kayýtbay bu dönemde iyice bozulan ekonomiyi düzeltmeye çalýþtý.

Kayýtbay’ýn ardýndan ülkede istikrar tekrar bozuldu. Nitekim Tomanbay el-Âdil’i tahttan indiren emîrlerden hiçbiri onun makamýna oturmak istemedi. Bu cesareti gösteren Kansu Gavri ise istedikleri anda tahtý býrakacaðýna söz vererek arkadaþlarýndan kendisini öldürmeyeceklerine dair söz almýþtý. Asker maaþlarýný dahi ödeyemeyen Kansu Gavri durumu düzeltebilmek için sert bir politika izledi. Ekonomik krizi atlatabilmek amacýyla vergileri arttýrdý, vakýflardan ve diðer hayýr müesseselerinden vergi aldý. Memlük ekonomisini iyice zora soktu. Kansu Gavri, Hindistan ticaret yolu için Portekizliler’le girdiði mücadelede baþarýsýz kaldý. Onlarla yaptýðý deniz savaþlarýnda Osmanlýlar’dan teknik ve asker bakýmýndan yardým aldý. Fakat bir süre sonra iki ülke arasýndaki iliþkiler bozuldu.

Þah Ýsmâil’i yenen Yavuz Sultan Selim’in Memlükler’e tâbi Dulkadýroðullarý’ný ortadan kaldýrmasý iki ülkeyi savaþýn eþiðine getirdi. Nihayet Kansu Gavri’nin Þah Ýsmâil ile ittifak kurmasýný vesile yapan Yavuz Sultan Selim onun üzerine yürüdü ve Osmanlý topçusunun önemli rol oynadýðý Mercidâbýk Savaþý’nda Memlük ordusunu aðýr bir hezimete uðrattý (25 Receb 24 Aðustos 1516). Hazinesi Osmanlýlar’ýn eline geçen Sultan Gavri bu savaþta ortadan kayboldu. Savaþýn ardýndan kýlýç kullanmadan Halep þehrine giren Osmanlý kuvvetleri Hama, Humus ve Dýmaþk’ý aldý.

Ýki gün süren Ridâniye Savaþý Osmanlýlar’ýn kesin zaferiyle sonuçlandý ( 23 Ocak 1517). Savaþtan kaçtýktan sonra bir ara Kahire’yi ele geçiren Tomanbay nihayet yakalanýp Bâbüzüveyle’de asýlarak idam edildi (13 Nisan 1517). Böylece Memlükler Devleti tarihe karýþtý ve topraklarý Osmanlýlar’ýn eline geçti.

Memlükler devri, Ýslâmî ilimlerdeki geliþme bakýmýndan Ýslâm tarihinin en parlak dönemlerinden biridir. Doðu Ýslâm dünyasýnýn Moðol, Endülüs’ün ise Haçlý istilâsýna uðradýðý bir sýrada kurulan Memlük Devleti ülkelerini terketmek zorunda kalan pek çok âlimin sýðýndýðý yer oldu, Kahire ve Dýmaþk, Ýslâm dünyasýnýn en önemli iki ilim merkezi haline geldi. Ýlmî çalýþmalarý destekleyen devlet adamlarý, ülkede Zengîler ve Eyyûbîler zamanýndan kalan medreselerin sayýsýný daha da çoðalttýlar. Dýmaþk’ta yüz altmýþ’de yetmiþ beþ civarýnda medresenin bulunmasý bunun açýk bir delilidir. Medreselerin çoðu Sünnî dört mezhep üzerine öðretim veren fýkýh medresesi hüviyetini taþýyor, bazýlarýnda tek, bazýlarýnda ise birkaç mezhebin fýkhý okutuluyordu. Dârülkur’ân ve dârülhadisler de mevcuttu. Fýkýh ilmiyle birlikte diðer dinî ilimlerle dil ilimlerinin okutulduðu bu medreseler zengin kütüphanelere sahipti. Ayrýca pek çoðunun bünyesinde yetim ve yoksul çocuklar için ilkokullar yapýlmýþtý. Yine ilköðretimin yürütüldüðü özel mektepler bulunuyordu… Hocalar ve talebeler devletin himayesindeydi ve medreselerin her biri için bânileri tarafýndan zengin vakýflar tahsis edilmiþti. Camiler ve tarikatlara ait tekke ve zâviyeler de birer okul vazifesi görüyor, zengin kütüphanelerin bulunduðu büyük camiler zamanýn önemli ilim merkezleri arasýnda yer alýyordu.

Memlükler devrinde kýraat, tefsir, hadis ve fýkýh alanlarýnda önemli âlimler yetiþmiþtir. Ýbnü’l-Cezerî, Cerâidî, Ca‘berî ve Burhâneddin el-Kerekî kýraat ilminin en meþhur temsilcileridir. Rivayet, dirâyet ve ahkâm tefsirlerinin güzel örneklerinin yazýldýðý bu dönemin en meþhur müfessirleri Endülüs menþeli Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, yine onun gibi Endülüs’ten gelen Ebû Hayyân el-Endelüsî, tefsiriyle büyük þöhret kazanan Ebû Ma‘bed Ýbn Kesîr, Tefsîrü’l-Celâleyn müellifleri Celâleddin el-Mahallî ve Celâleddin es-Süyûtî, Ýbnü’l-Müneyyir, Dîrînî, elli tefsiri bir araya getirmeye çalýþan Ýbnü’n-Nakīb el-Makdisî, Ýbnü’l-Bârizî ve Bikāî’dir. Süyûtî müfessirlerin hal tercümelerine dair ilk eseri yazmýþ, bu geleneði talebesi Dâvûdî devam ettirmiþtir. Bu devirde Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ve Ṣaḥîḥ-i Müslim’in en muteber þerhleri yapýlmýþ, hadis ricâli hakkýnda en güvenilir eserlerden sayýlan pek çok kitap telif edilmiþtir. Dönemin meþhur muhaddislerinin baþýnda Nevevî, Ýbn Dakīkul‘îd, Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî, Abdülmü’min ed-Dimyâtî, Alâeddin Ýbnü’t-Türkmânî, Moðultay b. Kýlýç, Ýbn Receb, Hâfýz el-Irâkī, Heysemî, Ýbn Hacer el-Askalânî, Zehebî, Þemseddin es-Sehâvî, Bedreddin el-Aynî, Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî ve Zekeriyyâ el-Ensârî gelmektedir. Bu dönemde çok sayýda kadýn hadisçi de yetiþmiþtir. Medreselerde en aðýrlýklý ilim olarak okutulan fýkýh sahasýnda da birçok âlim mevcuttur. Þâfiî fýkhýnda Ýzzeddin b. Abdüsselâm, Ýbn Dakīkul‘îd, Sadreddin b. Vekîl, Bedreddin Ýbn Cemâa, Bedreddin Ýbn Kādî Þühbe, Takýyyüddin es-Sübkî, Tâceddin es-Sübkî, Ýbn Kesîr ve Ömer b. Reslân el-Bulkīnî; Hanefî fýkhýnda Osman b. Ali ez-Zeylaî, Kâkî, Kureþî, Bâbertî, Ýbnü’z-Ziyâ el-Mekkî, Ýbnü’l-Hümâm, Ýbn Kutluboða ve Ýbnü’l-Kerekî; Hanbelî fýkhýnda Tûfî, Takýyyüddin Ýbn Teymiyye, Ýbn Kādý’l-Cebel, Muvaffakuddin Ýbn Kudâme ve Ýbn Kayyim el-Cevziyye; Mâlikî fýkhýnda Þehâbeddin el-Karâfî ve Burhâneddin Ýbn Ferhûn bunlarýn en meþhurlarýdýr.  

Daha önce yapýlan kelâm çalýþmalarýnýn yeterli bulunduðu anlayýþýnýn yaygýn olduðu bu dönemde kelâm ilmi diðer dinî ilimler kadar alâka görmemiþtir. Bu sahada yetiþen âlimlerin baþýnda Ýbn Teymiyye ve talebesi Ýbn Kayyim el-Cevziyye gelmektedir. Hanefî fakihleri Ýbnü’l-Hümâm ve Ýbn Kutluboða da Mâtürîdî kelâmý sahasýnda eser vermiþlerdir.

Bazýlarý birer mürid olan sultanlarýn desteðiyle güçlenen tasavvuf hareketi sosyal hayata damgasýný vurmuþtur. Sultanýn tayin ettiði þeyhüþþüyûh tarafýndan yönetilen çeþitli tarikatlara ait tekke, hankah, ribât ve zâviyelerin sayýsý artmýþtý. Ülkede en çok Bedeviyye, Desûkýyye, Þâzeliyye ve Rifâiyye tarikatlarý yaygýndý. Bedeviyye tarikatýnýn kurucusu Ahmed el-Bedevî, Desûkýyye’nin kurucusu Desûkī, Þâzeliyye þeyhleri Ýbn Atâullah el-Ýskenderî, Muhammed Vefâ Þâzelî ve Ýbn Vefâ dönemin en meþhur tasavvuf önderleri olmuþtur.

Memlükler devrinde Arapça sahasýnda da pek çok âlim yetiþmiþtir. Nahiv ilminin önemli isimlerinden olan Ýbn Mâlik et-Tâî, Ýbnü’n-Nehhâs el-Halebî, Ebû Hayyân el-Endelüsî, Ýbn Hiþâm en-Nahvî, Ýbn Nübâte el-Mýsrî, Bahâeddin Ýbn Akīl ve Ýbn Ammâr bunlarýn baþýnda gelir. Arap dilinde yazýlmýþ en geniþ lugatýn sahibi Ýbn Manzûr, Demâmînî, Hâlid el-Ezherî, Muhyiddin el-Kâfiyeci ve Süyûtî de bunlar arasýndadýr. Arap nesir ve þiiri Memlükler döneminde parlak bir safha yaþamýþtýr. Ayný zamanda edebî bir mektep gibi çalýþan Dîvân-ý Ýnþâ sanatkârane nesirde Kādî el-Fâzýl ekolünü devam ettiren Ýbn Abdüzzâhir, nesir ve þiirleriyle önemli bir miras býrakan Þihâb Mahmûd b. Süleyman ve resmî yazýþmalar sahasýnda deðerli eserler kaleme alan üç meþhur ansiklopedist edip Ahmed b. Abdülvehhâb en-Nüveyrî, Ýbn Fazlullah el-Ömerî ve Kalkaþendî’yi yetiþtirmiþtir. Ýbn Hicce, edebiyat alanýnda kýymetli eserler yazmýþtýr. Bu devirde yetiþen þairlerin baþýnda, Hz. Peygamber hakkýnda yazdýðý kasidesiyle þöhret kazanan Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî gelir. Þerefeddin el-Ensârî, Tel‘afrî, Safiyyüddin el-Hillî, Þihâb Mahmûd b. Süleyman, Sirâceddin el-Verrâk, Ýbn Nübâte el-Mýsrî, Ýbn Ebû Hacele ve Âiþe el-Bâûniyye de meþhur þairlerdendir. Bu dönemde Ali b. Sûdûn el-Baþbugāvî ve bir divan sahibi olan sultan Kansu Gavri gibi memlük asýllý þairler de yetiþmiþtir.

Günümüzde dahi zevkle dinlenen anonim Antere ve Baybars hikâyeleri son þekline o dönemde kavuþmuþtur. Ortaçað Ýslâm dünyasýndan günümüze ulaþan gölge oyunuyla ilgili tek dramatik nazým örneði de bu devirde yetiþen Ýbn Dânyâl’e aittir. Zehebî, Safedî, Ýbn Taðrîberdî, Bedreddin el-Aynî, Ýbnü’l-Hümâm, Kâfiyeci, Ýbn Kutluboða ve Ýbn Ýyâs gibi pek çok Türk asýllý âlimin yetiþtiði Memlükler devri edebî hareketi içinde Türkçe eserlerin telif edilmesi de önemlidir. Bunlardan Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Kitâbü’l-Ýdrâk’i gibi bazýlarý günümüze ulaþmýþtýr. Meþhur Ýran þairi Firdevsî’nin Þâhnâme adlý eserini Diyarbekirli Þerîfî adlý bir kiþi Kansu Gavri adýna yaklaþýk 60.000 beyit halinde Türkçe’ye çevirmiþtir.

Meþhur þahýslarý ve hadis ricâlini tanýtan en muteber eserlerden pek çoðu bu dönemde kaleme alýnmýþtýr. Ýbn Hallikân, Kütübî, Safedî, Ýbn Hacer el-Askalânî, Zehebî ve Þemseddin es-Sehâvî bu sahanýn en meþhurlarýdýr. Mahallî tarih çalýþmalarýnda Makrîzî ve onun yolunu takip eden Ýbn Taðrîberdî, Sehâvî ve Ýbn Ýyâs eserlerinde Mýsýr’ýn siyasî, içtimaî ve iktisadî durumunu geniþ bir þekilde anlatmýþlardýr. Mekke tarihçileri Necmeddin Ýbn Fehd ve oðlu Ýzzeddin, Medine tarihçisi Semhûdî, Kudüs tarihçisi Uleymî þehir tarihçiliði geleneðini sürdürmüþlerdir. Ýbn Seyyidünnâs da siyeriyle meþhur olmuþtur. Tarih çalýþmalarýyla birlikte yürütülen tarihî coðrafya alanýnda Ýzzeddin b. Þeddâd, Ebü’l-Fidâ, Ýbn Fazlullah el-Ömerî, Kalkaþendî, Makrîzî ve Ýbnü’l-Cey‘ân ilim âlemine önemli katkýlarda bulunmuþlardýr. Bu arada ünlü Arap denizcisi Ýbn Mâcid, Hint okyanusunda seyredecek gemiler için rehber kitaplar hazýrlamýþ ve Hindistan yolculuðunda Vasco da Gama’ya kýlavuzluk yapmýþtýr.

Nüveyrî, Ýbn Fazlullah el-Ömerî ve Kalkaþendî ansiklopedileriyle Memlükler döneminin “ansiklopediler çaðý” olarak tanýnmasýný saðlamýþlardýr. Bu âlimler yanýnda Ýbn Þâhin ez-Zâhirî, Makrîzî ve Hasan b. Abdullah el-Abbâsî devlet teþkilâtý hakkýnda eserler telif etmiþlerdir. Devrin büyük tarihçisi Ýbn Haldûn tarih felsefesi ve sosyoloji ilminin temellerini atmýþtýr. Kâfiyeci, Süyûtî ve Sehâvî de tarih tenkidine dair eserler kaleme almýþlardýr. Ýbn Abdüzzâhir, Baybars ed-Devâdâr, Ýbnü’d-Devâdârî, Ebü’l-Fidâ, Zeynüddin Ýbnü’l-Verdî, Nâsýrüddin Ýbnü’l-Furât, Takýyyüddin Ýbn Kādî Þühbe, Ýbn Habîb el-Halebî, Mufaddal b. Ebü’l-Fezâil, Yûnînî, Yûsufî, Ýbn Dokmak, Ebü’l-Fidâ Ýbn Kesîr, Ebü’l-Velîd Ýbnü’þ-Þýhne ve oðlu Ebü’l-Fazl Ýbnü’þ-Þýhne, Ýbnü’l-Cey‘ân, Þehâbeddin Ýbn Arabþah ve Bedreddin el-Aynî dönemin diðer önemli tarihçileridir.

Memlükler döneminde felsefe, riyâzî ve tabii ilimler alanýnda da deðerli âlimler yetiþmiþtir. Týp öðrenimi büyük ölçüde hastahanelerde yapýlýyordu. Hastahanelerin bünyesinde týp alanýnda yazýlmýþ kitaplar ve týbbî aletlerle teçhiz edilmiþ özel bölümlerde teori ve pratik bir arada yürütülüyordu. Dinî medreselerin bazýlarýnda týp dersi verilirken üçü Dýmaþk’ta olmak üzere týp öðreniminin verildiði özel medreseler mevcuttu. Kahire, Dýmaþk ve diðer büyük þehirlerde çok sayýda hastahane bulunuyordu. Bu hastahanelerin en meþhuru olan Kalavun Hastahanesi dahiliye, cerrahiye, göz hastalýklarý ve ortopedi kýsýmlarýna ayrýlmýþtý. XII ve XIII. yüzyýllarda göz hastalýklarýnýn tedavisinde en önemli geliþme Mýsýr ve Suriye’de olmuþtur. Halîfe b. Ebü’l-Mehâsin katarakt ameliyatýný baþarýrken Suriye-Mýsýr týp akýmýnýn önemli temsilcisi Ýbnü’n-Nefîs küçük kan dolaþýmýný keþfetmiþtir. Tabiplerin biyografisine dair eseriyle ün kazanan Ýbn Ebû Usaybia da zamanýn meþhur göz doktorlarýndandý. Baytarlýk alanýnda Bedreddin Bektût ve Ýbnü’l-Münzir el-Baytâr tanýnmýþ âlimlerdendir.   

Ýbnü’l-Münzir’in, atlar hakkýnda yazýlan kitaplarýn en muteberi sayýlan eseri daha sonraki çalýþmalarýn önemli kaynaklarýndan biri olmuþtur. Ýlmü’l-hayevân sahasýnda Demîrî; gökyüzü, yeryüzü, canlýlar ve bitkiler hakkýnda Cemâleddin el-Vatvât ansiklopedik eserler yazmýþlardýr.

Dönemin fizik âlimlerinden Ebü’l-Abbas Þehâbeddin Ahmed gök kuþaðýndan bahsettiði risâlesiyle meþhur olmuþtur. Matematik, felsefe, mantýk ve eski kimya ilimlerinde de pek çok âlim yetiþmiþtir. Önemli bir husus da barut kelimesinin ilk defa muhtemelen botanikçi Ýbnü’l-Baytâr (ö. 646/1248) ve ardýndan XIII. yüzyýlýn ikinci yarýsýnda Mýsýrlý âlim Hasan er-Rammâh tarafýndan kullanýlmýþ olmasýdýr. Rammâh, günümüze ulaþan eserinde barutun yapýlýþýný izah etmiþtir. Onun ve Ebû Þâme ile Ýbn Fazlullah el-Ömerî gibi tarihçilerin verdiði bilgilerden Memlükler’in baruttan diðer milletlerden asýrlarca önce faydalandýklarý sonucu çýkarýlmýþtýr. Memlükler ateþli silâhlarýn ve özellikle topun kullanýlmasýnda da öncü durumundadýr; ancak bu sahada Osmanlýlar’la boy ölçüþememiþlerdir.

Çarþýlara çýkan ve ilim tahsili için mescidlere devam edebilen kadýnlar Memlük toplumunda saygý görüyordu. Onlarýn arasýndan meþhur âlim ve þairler yetiþmiþti. Eðitim ve öðretim kurumlarýna sahip olan gayri müslimler vakýflar kurabiliyordu.

Baþþehrin Kahire olmasý sebebiyle pek çok mimari yapý burada bulunmaktadýr.

Camiler.

I. Baybars Camii. 

Kahire’de Memlük devrinden günümüze ulaþan camilerin en eskisi olup þehrin merkezinde yer alýr; camiyi Sultan I. Baybars 1267-1269 yýllarýnda yaptýrmýþtýr. 

Nâsýr Muhammed Camii (el-Câmiu’n-Nâsýrî) 

1318 Sultan Kalavun’un oðlu el-Melikü’n-Nâsýr Muhammed tarafýndan üçüncü iktidarý döneminde iç kalede inþa ettirilmiþtir.

Emîr Kūsûn Camii. 

Muhammed b. Kalavun’un emîrlerinden Seyfeddin Kūsûn en-Nâsýrî tarafýndan 1330 yýlýnda Bâbüzüveyle dýþýnda Kale caddesinde yaptýrýlmýþtýr. Mâridânî Camii. Muhammed b. Kalavun’un emîrlerinden Altýnboða b. Abdullah el-Mâridânî tarafýndan 1339-40 yýlýnda inþa ettirilmiþtir. 

Aksungur Camii

Muhammed b. Kalavun’un emîrlerinden Aksungur en-Nâsýrî tarafýndan 1347 Bâbülvezîr caddesinde yaptýrýlmýþtýr. Nûr Camii veya Ýbrâhim Aða Camii diye de anýlýr. 

Ýsmâilî Camii 

Muhammed b. Kalavun’un oðlu el-Melikü’s-Sâlih Ýsmâil’in memlüklerinden Halep ve Dýmaþk nâibi Argun el-Ýsmâilî tarafýndan Nâsýriyye semtinde 1347 inþa ettirilmiþtir. 

Þeyhû Camii. Muhammed b. Kalavun’un memlüklerinden olup Trablusþam nâibliði yapan Emîr Þeyhû en-Nâsýrî tarafýndan 1349 yýlýnda yaptýrýlmýþtýr. Revaklý avlulu cami tipinin küçük ölçekte bir devamýdýr. Þeyhû’nun bu caminin karþýsýnda 1355’de inþa ettirdiði hankah da önemli yapýlardandýr. Burcî Memlükleri’nden el-Melikü’l-Müeyyed tarafýndan 1415-1421 yýllarý arasýnda Bâbüzüveyle kapýsý yakýnýnda yaptýrýlmýþtýr. Yapýnýn bir köþesinde sebil-mektep bulunmaktadýr.

Medrese-Külliyeler (medrese-cami-türbe). Memlükler devrinde medreseler camilerin yerini almaya baþlamýþ ve külliye fikrini tek yapýda birleþtiren medrese-külliyeler ortaya çýkmýþtýr. Özellikle XIV. yüzyýlda bu tip medrese-külliye sayýsýnda bir artýþ görülür.

Kahire Sultan I. Baybars Medresesi 

Sultanýn el-Melikü’z-Zâhir unvanýndan dolayý Zâhiriyye Medresesi diye de anýlýr. 1262 yýlýnda inþasýna baþlanan ve 1264’de tamamlanan yapýda ilk defa dört eyvanlý plan þemasý uygulanarak her mezhebe bir eyvan ayrýlmýþtýr.  

Þam Sultan I. Baybars Medresesi 

Zâhiriyye Medresesi, Sultan Baybars’ýn 1277’de inþasýný baþlattýðý ve ölümünden sonra oðlu Saîd Nâsýrüddin Bereke Han’ýn (Berke Han) yapýmýný devam ettirdiði yapý 1281 yýlýnda tamamlanmýþtýr.

Kahire Sultan el-Melikü’l-Mansûr Kalavun Külliyesi

Mýsýr’da Ýslâm sanatýnýn ortaya koyduðu en önemli yapýlardan biri olup 1284-85’te Memlük Sultaný el-Melikü’l-Mansûr Kalavun tarafýndan inþa ettirilmiþtir ve cami, medrese, türbe, hastahaneden (bîmâristan) meydana gelmektedir. Külliyenin üzerinde bulunduðu sokaða sadece medrese ve türbenin cepheleri bakmakta, arka tarafta bulunan bir geçit hastahaneye kadar uzanmaktadýr.

            Medrese bütünüyle korunamamýþsa da plana göre avlunun yanlarýnda ve eyvanlar arasýnda iki katlý talebe odalarý vardýr. Medresenin cephesinde kuzey köþede yer alan sebil,1326 yýlýnda Kalavun’un oðlu Sultan el-Melikü’n-Nâsýr Muhammed tarafýndan külliyeye eklenmiþ olup Mýsýr’daki en eski sebildir.

Külliyeye dahil bulunan, içinde Sultan el-Melikü’n-Nâsýr Muhammed’in ve Kalavun’un diðer oðullarýnýn defnedildiði türbe Kahire’deki en güzel tezyinata sahip Ortaçað binalarýndan biri olarak kabul edilmektedir.

Kalavun sultan olmadan önce 675 (1276) yýlýnda Þam’da Nûreddin Zengî’nin bîmâristanýný görmüþ ve burada tedavi olmuþtur. Bu yapýdan ilham alarak Kahire’de Bîmâristânü’l-Mansûrî adýyla da anýlan kendi bîmâristanýný yaptýrmýþtýr. Dorýs Behrens-Abouseýf

Kahire Nâsýriyye Medresesi

Kalavun’un oðlu el-Melikü’n-Nâsýr Muhammed tarafýndan 1296-1303 yýllarý arasýnda Kalavun Mâristaný’nýn bitiþiðinde inþa ettirilmiþtir. Medrese, cami ve türbeden oluþur.  

Kahire Sultan el-Melikü’n-Nâsýr Hasan Medresesi

Muhammed b. Kalavun’un oðlu el-Melikü’n-Nâsýr Hasan tarafýndan yapýmý 1356 yýlýnda baþlatýlmýþ ve onun 1361’de ölümünün ardýndan tamamlanmýþtýr. 

Kahire el-Melikü’z-Zâhir Seyfeddin Berkuk Medresesi 

Ýlk Burcî sultaný olan Berkuk tarafýndan 1384-1386 yýllarýnda inþa ettirilen, cuma camii, türbe ve hankahtan müteþekkil büyük bir külliyedir. 

Kahire el-Melikü’l-Eþref Seyfeddin Kayýtbay Medresesi 

Sultan Kayýtbay tarafýndan 1472-1474 yýllarýnda yaptýrýlmýþ bir kompleks olup mescid-türbe-medrese-sebilküttâbdan oluþur.

Memlükler devrinde Kahire’deki bazý külliyelerin bünyesinde sebilküttâb adý ile tanýnan ve alt katý sebil üst katý sýbyan mektebinden oluþan bir yapý tipi bulunmaktadýr. Bu yapýlar Osmanlý devrinde de benimsenmiþ ve sayýlarý giderek artmýþtýr. A. FULYA ERUZ ÝSMAÝL YÝÐÝT

KAHÝRE

            Mýsýr’ýn Yavuz Sultan Selim tarafýndan Ocak 1517’de ki fethiyle baþlayan Kahire’de Osmanlý devri, görünüþe göre 1914’te sona erse de fiilen XIX. yüzyýlýn baþýnda etkisini yitirmiþtir. Roma ve Venedik’i baþka þehirlerle kýyas edebilecek derecede iyi tanýyan seyyah Félix Fabri 1483’te Kahire’yi bütün dünya þehirlerinin en büyüðü ve meþhuru, dünyadaki en harika bir þehir olarak belirtir.

            Nitekim Kahire’de Memlükler devrindeki elli sekiz kervansaraya karþýlýk Osmanlýlar zamanýnda 348 kervansaray, seksen yedi çarþýya karþýlýk ise 144 çarþý yer almaktaydý.

            1601 ile 1725 yýllarý arasýnda güneydeki varoþta on dört cami ve otuz iki çeþme inþa edilmiþti. Bu varoþta yaptýrýlan kamu eserleri o dönemde bütün Kahire’de mevcut olan yirmi iki cami ve elli altý çeþmenin yarýsýndan fazlaydý.

            Osman Kethüdâ’nýn vakfý, yanýnda bir halk hamamýyla birlikte gölün güneybatý köþesinde inþa edilmiþ bir cami, bir çeþme ve ticarî kullanýmlý bazý yapýlarý da bünyesinde topluyordu.

            Nitekim 1726-1798 yýllarýnda inþa edilen on beþ cami ve on iki çeþme ile batý varoþu Kahire’nin diðer bölgelerindekine denk bir mimari faaliyete mazhar olmuþtu. Daha önceki iki asýr boyunca (1517-1725) orada sadece dokuz cami ve iki çeþme yapýlmýþtý. Þu halde 1798’in Kahire’si, Description de l’Egypte adlý kitabýn müellifleri tarafýndan haritalarý çizilip tasvir edildiði gibi Osmanlýlar’ýn Memlükler’den miras aldýðý nüfus ve fizikî yönden geliþtirdiði oldukça büyük bir þehirdi.

            Fâtýmîler tarafýndan inþa edilmiþ surlarýnýn içinde Kahire gerçek bir ferdiyeti yansýtýyordu. Mahkeme kayýtlarýnda dýþ mevzileþmeler XVII. yüzyýla kadar “zâhirü’l-Kāhire” olarak zikredilmiþti. Burada 153 hektarlýk bir alan üzerinde yaklaþýk 90.000 kiþi yaþýyordu.

            Bu kesim þehrin belli baþlý iktisadî faaliyetlerinin sergilendiði yerdi. Toplam 144 çarþýnýn altmýþ sekizi (% 47,2) ve 348 kervansaraydan 244’ü (% 70) orada toplanmýþtý.

            Kahire’deki tasnif edilmiþ anýtlarýn listesi 1517-1798 dönemi için 199 olarak kaydedilmektedir ki bu ayný süreye denk Memlük dönemindeki yapýlardan (233 yapý) biraz düþüktür. Fiilen inþa edilmiþ eserlerin sayýsý çok daha yüksek olmuþtur. 233 kamu binasýndan yetmiþ yedisi cami, otuz sekizi tekke, medrese, 118’i çeþmedir. Fakat gerçekte bu sonuncusu çok daha fazladýr. Meselâ 1798’de Kahire’de mevcut bulunan 300 sebilin ekseriyeti Osmanlýlar devrinden kalmadýr.

            Bu mimari faaliyet asýl doruk noktasýna XVIII. yüzyýlda yeniçeri kethüdasý Abdurrahman’ýn çalýþmalarýyla ulaþmýþtýr. Abdurrahman gelirlerini bir inþa ve imar politikasýnýn hizmetine vermiþ, böylece bütün dönemlerde Kahire’nin büyük ilim ve sanat hamilerinden biri olmuþtur. 1744-1765 yýllarý arasýnda on iki cami, üç tekke ve on üç çeþmenin inþasý onun tarafýndan gerçekleþtirilmiþti.                         (DÝA özet)