VAKIF SAÐLIK KURUMLARI: DARÜÞÞÝFALAR VE TIP MEDRESELERÝ

Ýslam dünyasýnda darüþþifa  (hastahane), profesyonel týbbi kadronun çalýþtýðý bir vakýf kurumu idi. XV. asra kadar nadiren uzman hekim çalýþtýran Avrupa  hastaneleri  ise  sonralarý  Ýslam  dünyasýndan,  özellikle  Selçuklulardan  etkilenmiþti. XIII.-XV.asýrlar arasýnda Ýslam  hastaneleri  Ýtalya  ve  Fransa’da ki  hastanelerden  daha iyi teþkilatlanmýþtý ve standartlarý  daha yüksekti.Vakýf biçiminde ki kurumlar Batý’da daha çok XX. asýr da oluþturulmuþtu.

Ancak bunlar tam anlamýyla Ýslam vakýflarýyla ayný yapýya sahip deðildi. Ýslam hastanelerin de eðitim ve tedavilerin hepsinin laik olduðunu belirten bazý araþtýrmacýlar, ayný dönemde Avrupa týp eðitiminin temelini manastýr okullarýnýn oluþturduðunu hatýrlatýrlar. Ancak Osmanlý arþiv belgelerini incelediðimiz de, ‘laik hastaneler’ konusunun istisnalarý olduðunu görüyoruz. Örneðin 1727 tarihli bir belgeye göre, Kastamonu’da Ýbn-i Süleyman Ýbn-i Ali Darüþþifasý’nda “mesru ’(saralý) ve mecnunlar (deliler)” darüþþifa þeyhi sayesinde “ifakat (iyileþme)” buluyorlardý. Üstelik yýllardýr “talebeyle talim ve irþad üzere olup fethi hakani’den beri  meþihat-ý  mezbureye taraf-ý aherden müdahale olunmamýþ  ” idi. Vakýflarýn  kýrsal kesimdeki  karþýlýðý ise tekkelerdi. Taþra da imkânlar Ýstanbul’ da olduðu kadar geniþ deðildi ve dolayýsýyla tedavi uygulamalarý dini unsurlar içerebiliyordu. 1734 tarihli bir belgeye göre, Erzurum Pasinler ilçesin de bir tekkede “etrafta baþka bimarhane olmamasý” sebebiyle-devletin onayýyla-mecnunlar tedavi ediliyordu. Ayrýca IX. asýr da Baðdat yakýnýndaki Dair Hýzkýl tekkesinde psikiyatrik tedavi yapýldýðýný belirtmek gerekir. 

            Anadolu’ nun ilk týp merkezi olan Kayseri’de ki Gevher Nesibe Darüþþifasý’nýn (1205-06) vakfiyesine göre, medrese hastanenin bir parçasýydý. Burasý için ‘Þifaiyye ve Kýyasiyye Medreseleri’  denilmiþ ve  “Medrese-i Darüþþifa ifadesi kullanýlmýþtýr

Ýlk Ýslam hastanesi Abdül Melik’in M. 706-707’de kurduðu hastane idi. Diðer önemli hastaneler, IX. ve X. asýrlarda Harun Reþid, Ahmed Ýbn Tolon ve Sultan Adûduddevle tarafýndan inþa ettirilmiþti. En büyük vakýf hastanesi ise Mansuri (Kalavun)  Hastanesiydi (1284)

Bu bilgilerden yola çýkarak, Sayýlý’ nýn da deðindiði gibi, klinik öðretim da ha eskiye dayandýðý için ‘Ýslam medeniyetinde hastane medresenin deðil, medrese hastanenin bir parçasýydý’ diyebiliriz. Avrupa’ da ise XIII. asýr dan beri hastaneler ile týp üniversiteleri ve fakülteleri arasýnda iþbirliði yoktu. Avrupa’ da klinik öðretim, XVI. asrýn sonunda modern týp uygulamalarýyla birlikte baþlamýþtý. Diðer yandan, Vakýf Gureba Hastanesi’ne  (1843) ait külliyenin merkezinde-klasik Osmanlý külliyelerinin aksine- cami deðil hastane bulunmaktaydý. Yani cami, hastanenin bir parçasý durumundaydý. Bu farklýlýk, son dönem Osmanlý vakýf kültüründe modern týp eðitiminin daha da belirginleþtiðinin bir görüntüsüdür. Ayrýca, Türk Týp Tarihi literatüründe “hastahane” tabirinin ilk olarak Vakýf Gureba Hastahanesi için kullanýldýðý ifade edilmektedir. Oysa Tanzimat öncesinde de ‘hastahane’ ifadesi kullanýlýyordu. (Tanzimat öncesinde hastahane tabiri askeri hastaneler için kullanýlýyordu. Ýlk sivil hastahane Vakýf Gureba’dýr) Osmanlý arþiv kayýtlarýn dan ulaþabildiðimiz –hastahane ifadesinin yer aldýðý- en erken tarihli belgeye göre (M.1796); “Dergah-ý Ali topçularýnýn marazilerine (hastalarýna) hastahane olarak bir mahall-i mahsusun lüzumu …” gereðince “Beyoðlu’nda müþtemilatýyla vaki hastane tahsis olunan mahal …” Hazine-i Amire’ den 2.500 guruþ ödenerek satýn alýnmýþtýr.

Osmanlý’ da ‘hastahane’  ifadesi sadece askerlerin tedavi gördüðü hastaneler için kullanýlmýyordu.Örneðin,1843’te  Ýstanbul Edirnekapý’ da ki bir medrese hastane  olarak tahsis edilmiþti ve  “Gureba Hastahanesi” olarak anýlmaktaydý.

Þunu ifade edelim ki XVIII. asrýn sonundan itibaren oluþturulan bu hastahaneler, Darüþþifalar gibi bir külliyenin parçasý deðil, devlet tarafýndan kurulan ve bir kýsmý vakýf kuruluþuydu. Eðitim ve saðlýk hizmetlerinin finansmaný, vakýflar aracýlýðýyla gerçekleþtiriliyordu. Tarlalar, çiftlikler, köyler, ormanlar, zeytinlikler, deðirmenler, madenler, evler, dükkanlar, hanlar ve su kaynaklarý gibi bir çok gelir kaynaðý bu hizmetlere vakfedilmiþti. Ýlmiye sýnýfýna ve vakýflara tanýnan vergi muafiyetleri de önemli bir mali teþvik unsuruydu. Süleymaniye Týp Medresesi’nin (1556-57) ilk müderrisi Ahmet Çelebi’ye vakfiyede ücret miktarý için 20 akçe denilmiþken günlük 60 akçe ödenmesi, idarenin nitelikli bilim adamlarýna verdiði önemi göstermektedir. Yurt dýþýndan gelen hekimler de birikimlerini yine vakýf saðlýk kurumlarý sayesinde topluma aktarýyorlardý. Fatih külliyesinin masraflarý içerisinde darüþþifanýn payý %16’yý bulmaktaydý. Süleymaniye Külliyesi’nde,1557 yýlý için -zavaid, horan ve duaguyan ücretleri hariç- medrese, mektep ve darüþþifa görevlilerinin yevmiyelerinin toplam ücretler içerisinde ki payý  %30’du.Bu oran 1585,1653 ve 1703 yýllarý için sýrasýyla %27, %19, %34’tür. Önceleri en yüksek deðere sahip olan, cami görevlileri ücretlerinin payý ise 1703’te %26’ya düþmüþtür. Bu mali destekler yanýnda bir idari destek olarak; darüþþifalar arasýnda hekim deðiþimi (rotasyon progamlarý) yapýlýyordu.  Bu sayede hekim adaylarý ünlü hekimlerle çalýþma, bilgi ve görgülerini artýrma imkâný buluyorlardý. Ayrýca, Fatih ’in külliye kütüphanelerine baðýþladýðý kitaplar arasýnda çeþitli týp eserleri vardý. Bu tarihlerde Paris Týp Fakültesi kitaplýðýn da sadece altý eser bulunduðunu belirtelim.

 Yakup AKKUÞ Ýktisat Tarihi AD, Ýstanbul Üniversitesi Ýktisat Fakültesi,  Osmanlý Vakýf Kurumunda Týp Bilimlerinin Geliþimi  Türkiye Klinikleri Týp Etiði-Hukuku Tarihi Dergisi, C: 18, S: 1, 2010, s. 26-36.