KUDÜS VAKIFLARI

Yapýlan alýntýlardan genel olarak Osmanlý devlet adamlarýnýn vakýf müessesesindeki hassasiyetleri hakkýnda bilgi edindik. Örnek olmasý açýsýndan Osmanlý Taþrasýndaki vakýflar hakkýnda da kýsaca bilgi vermek gerekir. Ýlk örneðimiz Müslümanlarýn kutsal þehirlerinden Kudüs olacak.

Kudüs’ün Kur’an-ý Kerim kaynaklý olarak Müslümanlar için her zaman farklý bir yeri olmuþtur. Yüce Rabbimiz Ýsra Suresinde Kudüs’te bulunan Mescid-i Aksa’yý “etrafýný mübarek kýldýðýmýz” diye zikrederek övmüþtür. Mescid-i Aksa yeryüzündeki Mescid-i Haram (Kabe)dan sonra ikinci mabet olma özelliðine sahip olup ayný zamanda Müslüman’larýn ilk kýblesidir.(Hicri 16.ayda Kýble Kabe oldu)Kudüs 1517 yýlýnda Yavuz Sultan Selim Han tarafýndan fethedildi ve 400 yýl süreyle Osmanlý hakimiyetinde kaldý. Kanuni döneminde büyük bir geliþme gösteren kentte yeni surlar, medreseler, imarethaneler yapýldý. Kudüs vakýflarýyla ilgili olarak Ýsrailli akademisyen Amy Singer Kudüs,Kadýlar Kullar ve Köylüler kitabýnda yazdýðýna göre: Kudüs sancaðýndaki  gelirlerin  en  büyük  bölümü,çoðu  yerel  olan vakýflara (Osmanlý fethi öncesine ait Kudüs'te Kubbetü's-Sahra ve Mescid-i Aksa,  El-Halil'de "Ýbrahim Vakfý" ve  Memlükler ile  önceki hanedanlar tarafýndan  kurulmuþ çeþitli medreseler ve  ribatlara ait vakýflar-Osmanlýlar'ýn kurduðu medrese, kervansaray  ve  aþevinden  oluþan  Haseki  Sultan  Ýmareti(Hürrem Sultan imareti, Þeyh  Ahmed  el-Deccani'nin tekkesi ve yerel su þebekesinin bakýmýný saðlayan bir vakýf) aitti. Amy Singer’ýn tespitine göre,vergi  olarak alýnan tahýlýn yüzde 50'si ve zeytinyaðýnýn yüzde 77'si vakýflara aittir. Amy Singer.)

            Þerife EROÐLU MEMÝÞ  XVIII. Yüzyýlda Kudüs’te Vakýf Mülklerin Ýþletim Usulleri baþlýklý yazýsýnda(Makale Osmanlý  Taþra   Toplumu   ve   Vakýf   Kurumu:   Kudüs,   1703-1831” baþlýklý  doktora  tezinden üretilmiþ) makalesinde yazdýðýna göre;Ýslam devletlerinin sembolik merkezi haline  gelen Kudüs’te Emeviler Döneminde inþa edilen Eyyûbî,Memluklü ve Osmanlý  dönemlerinde çok sayýda tamir ve bakýmlarla ihya edilen camiler,zaman içerisinde þehir merkezini kuþatan  idari  sistem  kentsel  hizmetler  örgütlenmesinin  bir  parçasý  olan  geniþ  bir  “vakýf aðý”nýn da merkezi olmuþtur.

Osmanlý sultanýnýn hayýrseverliðinin bir göstergesi ve ayný zamanda da güç ve meþruiyetinin kaynaðý Haseki Sultan Ýmareti,her ne kadar kentin merkezinde yer alsa ve yalnýzca Kudüs için deðil,etrafý için de imareti ile çok önemli bir fonksiyonu yerine getirse de,kentin manevi merkez noktasýný oluþturan Harem-i Þerif  alaný,Osmanlý Döneminde de öncelikli bir konuma sahipti. Zira  Osmanlý klasik dönemi boyunca Kudüs’te inþa edilen ya da tamiri yapýlan pek çok dini yapý,Harem-i Þerif’te ya da yakýn çevresinde yer almaktaydý. Ayrýca Osmanlý yönetimi için de Müslümanlarýn kutsal mekânlarýný korumak ve bakýmýný saðlamak öncelikle dini bir vazife  olarak düþünülmekte idi. Öte yandan Osmanlý yönetimi, Memluklerden farklý olarak, dinî kurumlara yatýrým yapmak yerine kentte yeterli sayýda olan medrese ve camilere yapýlan harcamalarý keserek,kent bütçesine akan tahsisatlarý ve baðýþlarý,güvenlik koþullarýnýn düzeltilmesi için fetihten yirmi yýl sonra kent  surlarýnýn ve kalesinin yeniden inþasý,kente su saðlanmasý,yeni bir kapalý çarþý kurulmasý ve Kudüs    halkýnýn refahýnýn artýrýlmasýna harcamayý seçmiþtir. Ayrýca kent sakinleri yararýna büyük bir vakfýn kurulmasý (Haseki Sultan veya el-Hasekiyye)   ekonomide ve kentin yaþam standardýnda ciddi bir iyileþme saðlamýþtýr. Vakýf,   Kanuni Sultan Süleyman’ýn Hasekisi Hürrem Sultan tarafýndan yaptýrýlmýþ büyük imarethane, medrese,cami,dükkânlar ve tabhanelerden oluþan bir külliyeydi. Filistin’de o güne kadar kurulmuþ  en büyük vakýf olan külliye,kente komþu onlarca köyün  gelirleriyle destekleniyordu. Osmanlý klasik dönemi boyunca þehrin önde gelen sosyal yardým kurumu olan bu külliye,ayný zamanda Hürrem Sultan'ýn Mekke ve Medine'de yaptýrmýþ  olduðu, Mimar Sinan'ýn  tezkirelerinde adý geçen imâretler zincirinin bir halkasý idi.

Osmanlý fethi sonrasý Kudüs’te kurulan önemli hayrî vakýflar arasýnda Siyon Daðý’nda   bulunan  Nebî Davud Makamý ile Zeytindaðý’nda bulunan Es‘adiyye Zâviyesi’ni de zikretmek gerekir. Osmanlý  Devleti döneminde Kudüs’te inþa edilen veya tadilatý yapýlan diðer bazý vakýf eserlerinden bazýlarý ise þunlardýr;Yusuf Aða Namazgâhý,Senovbar Namazgâhý(mihrap ve mastkabat es-senovbar) Bâbü’l Meðâribe ile Mescidi Aksa arasýnda yer almaktadýr.) Bayram Paþa Çeþmesi Sebil Þa‘lan Eyyûbi döneminde inþa ettirilmiþ,Memluk ve Osmanlý döneminde onarým   görmüþtür, Kasým  Paþa Þadýrvaný ve havuzu Sebil-i Bâbü’l-Mahkeme Kanuni döneminde Kasým Paþa  tarafýndan yaptýrýlmýþtýr), Kubbetü’lYusuf,Kubbetü’l Nahviyye ve Kubbetü’l-Mirac (Eyyûbî dönemi  yapýsý  olup  Osmanlý  döneminde  onarým  geçirmiþlerdir),Hankâhý Özbek (Özbekler Tekkesi), Afganlar Tekkesi Hindiler Tekkesi,Þeyh Ali Erdebili Türbesi Memlukler döneminde  inþa  edilmiþse  de 1730-31 yýlýnda  Osmanlý  üslubunda yenilenmiþtir) Kudüs  Mevlevîhânesi'dir. Ýsmi bilinen,bir  kýsmý günümüze kadar ulaþmýþ bu eserler  dýþýnda çok sayýda çeþme,sebil,ribat,namazgâh ve  benzeri vakýf eser de mevcuttur.

            Öte yandan 1703-1831 yýllarý arasýnda Kudüs’te 300 yeni vakýf kurulduðu tespit edilmiþtir (Memiþ,2016,s.117,160).Bu vakýflardan % 6’sý hayrî (18 vakýf), % 94’ü  aile (zürrî,  ehli) vakfý (282  vakýf)  kategorisindedir. Kudüs'te kurulan hayrî vakýflar gerek sayýlarý gerekse vakfedilen akarlarý bakýmýndan oldukça mütevazýdýr. Bu vakýflardan örneðin Eþ Þeyh Ebû’l Vefâ el ‘Alemî Salâhiyye Hangâhý’nda bulunan ilim talebelerine çeþitli kitaplar vakfetmiþ olup Dervîþ Muhammed Miralay, Özbekiyye Zaviyesi derviþlerine Mushaf-ý Þerif  el-Hac  Muhammed  bin  Ömer  eþ Þâmî, Kubbetü’s Sahra mihrabý için seccade vakfetmiþlerdir. Þemseddin Hatun binti Abdullah er Rûmiyye ise Kubbetü's Sahra mihrabý için küçük ve büyük iki þamdan vakfetmiþtir. Diðer hayrî vakýflardan  Muhammed Sun‘ullah Efendi bin Halil Efendi el Hâlidî,Hattý Davud’da Kudüs’te bulunan bütün insanlarýn su içebileceði sebil yaptýrmýþ ve bu sebil için yine Hattý Davud’da bulunan bir dükkân ve havuz vakfetmiþtir.  

Çalýþma   kapsamýna   giren   dönemde   Kudüs’te   kurulan   zürrî   (ehli,   aile) vakýflar deðerlendirildiðinde; bu vakýflar içinde 300 vakýftan 282’si zürrî vakýf olup yaklaþýk  %94’lük  bir  orana  tekabül  etmektedir. Daha önce detaylý bir þekilde incelenmiþ olan bu vakýflarýn büyük   çoðunluðunun Osmanlý toplum yapýsý içerisinde‘askerî’zümre arasýnda deðerlendirilen ilmiye sýnýfýna mensup kiþiler tarafýndan kurulduðu tespit edilmiþtir.(Memiþ, 2016, s. 200) Bunlar arasýnda þeyhülislâmlar,kadýlar,kadýaskerler,müftüler ve müderrisler yer almaktaydý.Örneðin, Ýmam, eþþehîr bi ibni Kâdîyý es Salt elkaplarý ile kaydedilen Kudüs Þâfiʻi Müftüsü Muhammed Salih Efendi El Hüseyni El Halveti bin Abdülgani Efendi tarafýndan bir vakýf kurulmuþtur. Zürri nitelikteki vakýfta Hattý Davud’da dükkân, Bâbü'l Amud Mahallesi'nde 12 baðýmsýz dükkân, Bâbü'l amud  Batý  kolunda  6  dükkân, Haddâdîn  Mahallesi'nde  Dâvûdî ve dükkâný,kahve yolunda bir kat ev  vakfedilmiþtir. 

Çalýþma  kapsamýna  giren  dönemde  Kudüs  Nakîbü’l eþrâflarýnca  kurulan  vakýflar da sayýca fazladýr. Örneðin, Kudüs Nakîbü’l eþrâfý, kâimmakâmý ve Þeyhü’l Haremi olan Abdüllatif Efendi bin Abdullah Efendi bin Hüseynî tarafýndan üç vakýf kurulmuþtur.1761 tarihli ilk vakfiyesinde Þeyh el Bistami Zaviyesi yakýnýnda Babý Hutta'da bir ev vakfetmiþtir.Ýkinci vakýf ise, 1180/ 1766 tarihinde kurulmuþ olup  vakfýn akarlarý Sitt Yokuþunda haremlik ve selamlýk  bölümlerinden, meskenlerden  oluþan  katlý ev ve Muhammed Aða Murad'ýn   varisinden   aldýðý  büyük katlý ev olarak sýralanmýþtýr. Vâkýf 1795  tarihli son vakfiyesinde ise Tûr Karyesi'nde zeytinyaðý çýkaran mengene huluvv’ý ile Tûr Karyesi'nde fýrýn ocaðý ve taþ ve aletlerini vakfetmiþtir. Burada  kýsaca  bahsedilen vakfiyelerden her üçü de aile vakfý niteliðinde olup akarlarý bakýmýndan oldukça  mütevazý olduðu görülmektedir…

18. yüzyýlda Kudüs’te kurulan 300 vakýftan 18’i hayrî, 282’si aile vakfý kategorisindedir. Bu vakýflardan yalnýzca dört tanesinin kendine baðlý bir hayrâtý bulunmakta olup bunlardan ilki Muhammed Sunullah Efendi el Hâlidî tarafýndan yaptýrýlmýþtýr. Ýkincisi, Tenkiziyye Medresesi yakýnýnda bulunan bir sebil olup, Kasým Tercemân tarafýndan 1718 tarihinde yaptýrýlmýþtýr. Sebil el Hüseynî  de  bu  yüzyýlda  yaptýrýlmýþtýr. Sebil  üzerinde  yer  alan kitabede 1724-25 yýlýnda Hasan Hüseynî tarafýndan yaptýrýldýðý belirtilmektedir. Ayný dönemde sicillerde yer alan kayýtlar incelendiðinde Kâdîi Kudüs Hüseynî adýna iki kayýt tespit edilmiþtir. Kayýtlardan ilkinde Ekim 1724  tarihinde vâkýfýn resmen Kudüs Kadýsý olarak göreve baþladýðý belirtilmektedir. Ýkinci kayýtta ise,      Zilhicce 1725 tarihli bir vakfiye kaydý yer almakta ve bu vakfiye ile Harem-i Þerif’in batýsýnda Fahriyye Medresesi  civarýnda bulunan 9 kenefin yenilenmesi ve abdest alýnmasý için bir havuz yaptýrýlmasý þart kýlýnmýþtýr. Bunlarýn,Mescid-i Aksâ ile Câmii Mâlikiyye çalýþanlarý ile Haremi Þerif’te bulunan öðrencilerin yararlanmasý için yaptýrýlmasý þart kýlýnmýþtýr. Son olarak da, Þeyh Budayr Sebili olarak da bilinen Mustafa Aða Sebili 1740-1 tarihinde  Kudüs Sancaðý valisi Mustafa Aða tarafýndan inþa edilmiþtir.Vakfiyede Kâimmakâmý Þerif el Hac Mustafa Aða’nýn Harem-i Þerif’te Nâzýr Kapýsý yanýnda bina eylediði sebil için 40 zangirli (altýn lira) vakfettiði kaydedilmiþtir.

18.yüzyýlda Kudüs’te kurulan vakýflardan bazýlarý da kendinden önce kurulmuþ bir hayrâta   gelir saðlamaktaydý. Daha önce kurulup,giderlerini karþýlayamayan vakýflarý desteklemek için yeni vakýflar tesis edilmiþtir. Kudüs’ün mahallelerine daðýlmýþ durumda olan hayrât kurumlarý vakfiyelerde geçenlerden ibaret deðildir. XVIII. Yüzyýlda Kudüs’te Vakýf Mülklerin Ýþletim Usulleri: Ýcâre-i Vahide, Hikr, Ýcâre-i Tavîle ve Huluvv-i Þer‘i Uygulamalarý Þerife EROÐLU MEMÝÞ “Osmanlý  Taþra   Toplumu   ve   Vakýf   Kurumu:   Kudüs,   1703-1831” baþlýklý  doktora  tezi.

13-15 Ekim 2017 yýlýnda yapýlan Milletlerarasý 4.Þehir Tarihi Yazarlarý kongresinde bildiri sunan Alaattin Dolu 18.Yüzyýlda Kudüs’te Kadýn Vakýf kurucularýndan bahsediyor. Osmanlý sultanlarý Arabistan yarýmadasý fethedilmeden önce de Mekke,Medine ve Kudüs’e Surre gönderirlerdi.(Aþýk Paþazade’nin yazdýðýna göre Sultan II.Murad Harameyn’e her sene 3500 altýn hediye gönderiyordu.) Yavuz Sultan Selim’den itibaren Osmanlý Devleti tarafýndan Mekke,Medine ve Kudüs’e Surre alayý göndermek gelenek haline geldi.18.yüz yýl baþýndaki Surre alayýna Baþkadýn Efendi evkafýndan 200 kuruþ(tahmini 24.000 akçe) verilmiþti. A. Dolu'nun verdiði listeye göre Kudüs’e gönderilen Surre’ den 18 kadýn cemaatine toplam 343 hisse verilmektedir. Dolu'nun belirttiðine göre Kudüs’te Osmanlý imajýný yerleþtiren iki büyük vakýf bulunmaktadýr. 1.Vakýf,vakfiyesinde Ayþe-i zaman ve Fatýma-i devran olarak,ek vakfiyede ise Rabia tül Adeviyye ve Harun Reþid’in cömert hanýmý Zübeyde ile kýyaslanan Kanuni’nin Hasekisi Hürrem Sultan adýna kurulan Ýmarettir. Hürrem Sultan imaretinde þehir halkýndan pek çok kimseye günlük bir taþ çorba ve ekmek verilmektedir.(A. Dolu yazýsýnda adý geçen dönemde aylýk nafakasý 0-5000 akçe arasý olanlarýn fakir sayýlabileceðini yazmýþ.) Hürrem Sultan imaretinden fakir sayýlacak durumda olanlara yemek verilmektedir.

Kudüs þehrinde Hürrem Sultan imaretinden daha eski bir vakýf daha bulunmaktadýr. Þeyh Edebali’nin torunu,Çandarlý Ýbrahim Paþa’nýn eþi Ýsfahan Þah Hatun’un Mahmud El Osmaniye adýný verdiði Medrese’ye Anadolu’dan on köy vakfettiði vakfý 1436-1437 yýlýnda Kudüs’ün Osmanlý tarafýndan fethinden önce kurulmuþtur. A. Dolu'nun yazdýðýna göre 18.yüz yýlda Kudüs’te kadýnlarýn kurduðu 51 adet vakýf bulunmaktadýr. Vakýf sahibi kadýnlarýn hemen hemen hepsi 1 ev vakfederken,nesilleri tükendiðinde vakýflarýnýn Mescid-i Aksa veya Kubbetü’s-Sahra vakfýna dahil olmasýný þart koþmuþlardýr. Kudüs'te ki kadýn vakýflarýnda de kýz çocuklarýnýn ayrýcalýklý olduðu vakýflar da bulunmaktadýr.