HALEP VAKIFLARI

           Önceleri 50.000 dolayýnda olan nüfusunun XVIII. yüzyýlda 120.000’e ulaþmasýyla sürekli bir geliþme gösteren, buna paralel olarak þehrin fizikî yapýsýna yeni yerleþme alanlarý katýlan Halep Yavuz Sultan Selim’in Memlük Sultaný Kansu Gavri’yi maðlup ettiði Mercidâbýk Savaþý’ndan sonra (24 Aðustos 1516) Osmanlý hâkimiyeti altýna girdi (28 Aðustos 1516), bu sýrada doðu ile batý ticaretinde önemli bir merkez olarak geliþme göstermekteydi. Osmanlý hâkimiyetiyle birlikte þehrin geçmiþinde rastlanmayan büyük bir geliþme devri baþladý ve bu dönem Halep tarihinin birçok bakýmdan en parlak dönemini teþkil etti.

               Halep’in ticarî önemi, Hüsrev Paþa ile (1544) Behram Paþa’nýn (1583) valilikleri sýrasýnda meydana getirdikleri vakýflar sayesinde kurulan büyük âbidevî binalar, çarþýlar ve hanlarýn teþekkülüyle 1593’te Ýskenderun’da bir Osmanlý gümrük kapýsýnýn tesisi dolayýsýyla daha da arttý. XVII. yüzyýl, bir Osmanlý eyaleti olarak Halep’in nüfusunun ve ticarî zenginliðinin en yüksek noktaya ulaþtýðý dönemi teþkil eder. Bu nüfusu Halep’i Ýstanbul ile Kahire arasýnda en büyük þehir durumuna getiriyordu. Þehrin XVI. yüzyýldaki hýzlý fizikî geliþmesi ayný seviyede görülmemekle birlikte XVII. yüzyýlda Ýpþir Paþa (1653) ve Kara Mustafa Paþa (1681) gibi bazý devlet adamlarý büyük vakýflar kurmayý sürdürdüler.

               Hüsrev Paþa’nýn 1544’te yaptýrdýðý cami etrafýnda yeni bir geliþme oldu. Dukakinzâde Mehmed Paþa Külliyesi Adliyye Camii (1555) etrafýnda teþekkül etmiþti ve dört çarþý, 157 dükkân, üç büyük haný da içine alýyordu. Mehmed Paþa Külliyesi’nde 937 iþ yeri vardý. Bu külliyede yer alan Gümrük Haný (129 iþ yeri) büyük ve dikkat çekici bir mimari özelliðe sahip bulunuyordu. Yine bu civardaki 344 dükkâný içine alan iki çarþý da söz konusu külliyenin vakýflarý arasýnda yer almaktaydý. 1583’te Behram Paþa Külliyesinin inþasýyla bu geliþme daha da ilerledi. Burada iki çarþý bulunmaktaydý. Öte yandan Ýpþir Paþa’nýn kuzey varoþunda, bir hýristiyan mahallesi olan Cüdeyde’nin kenarýnda kurduðu büyük külliye (1064/1653-54) bir küçük cami, bir han, bir kumaþ boyama atölyesi, kahve, sebil ve dükkânlardan müteþekkildi. Bu külliye, söz konusu kesimin geliþimini daha düzenli bir þekle soktu ve merkezle varoþ arasýndaki baðlarý saðladýðý gibi varoþ kesimindeki evler için yakýn bir alýþveriþ mekâný oldu.                                                     

               Osmanlý hakimiyetinin baþlarýnda, dokumacýlýk ve ticaret alanýnda þehrin ekonomik geliþimini kolaylaþtýrmak amacýyla hýristiyanlarýn yerleþtirilmesi sonucu teþekkül eden Cüdeyde Behram Paþa Vakfý ve Ýpþir Paþa Vakfý sayesinde, ekonomik bakýmdan güçlenmiþ ve dinî vasýfta olmayan bir kamu alaný ve eðlence yeri haline gelmiþti. Halep, Osmanlý döneminde vakýflar sayesinde büyük çarþýlara sahip olduðu gibi Ýstanbul tipi uzun ince minareli camileriyle de bu devrin özelliklerini aksettirir. Mimar Sinan’ýn ilk eserlerinden Hüsrev Paþa ve Behram Paþa camileri yanýnda Ahmediye, Þabaniye ve Osman Paþa medreseleri de dikkat çekici eserler arasýnda zikredilebilir.(DÝA-Özetlendi)

            Halep þehrindeki vakýf-ticaret hizmetleriyle alakalý olarak üç akademisyenin ortaklaþa hazýrladýklarý bir çalýþmadan kýsa bir alýntýyla konuyu bitirmek istiyorum:

…Halep'in  tam  anlamýyla  imparatorluðun  bir  eyaleti  olmasýný  güvence altýna  alan  Osmanlý  seçkinleri, kenti ve onun ticari kapasitesini,hem bu dünya hem  de öteki dünya açýsýndan  iyi  bir yatýrým alaný olarak  gördüler. Osmanlý  yönetimi  altýnda geçen ilk on yýllar boyunca, kente gelen  valiler,þehrin  görüntüsüne ve ticari altyapýsýna büyük katkýlarda   bulundular. l546'da Hüsrev Paþa, 1556'da Mehmed Paþa, Osmanlý tarzý yeni camilerin yapýlmasýný finanse etmek üzere dini vakýflar kurdular. Mehmed Paþa  l574'te  bir vakýf da, yerel  olarak  Hanü'l-Gümrük adýyla bilinen kervansaray için kurdu. Hanü'l-Gümrük  kentin  en  büyük ticari yapýsýydý ve sonraki üç yüzyýl boyunca da Avrupalý tüccarlara kalacak yer olarak hizmet verdi.        Yine bir diðer vali, Behram Paþa,1 583’te hem bir cami hem de geniþ bir çarþý kompleksi kurdu. Herkes, Osmanlý idaresinde geçen ilk yarým yüzyýldaki yapýlaþmanýn, yerel unsurlarýn sade bir biçimde  "þehir"(el-medine) dediði Halep'in ticari çekirdeðini iki kattan fazla büyüttüðünü söylüyordu. Bu ticari merkez, bünyesinde elli altý ayrý çarþý ve elli üç kervansaray barýndýrýyordu. Yeni yapýlarýn hepsi, eskiden Memlukler tarafýndan yapýlanlarla birlikte, þehrin ticari kalbinde yer alýyordu. Bu ticari çekirdek, hepsi bitiþik bir çatýnýn altýnda yer alan, dükkanlar,  atölyeler,  camiler,  hamamlar ve kervansaraylarla dolu, birbirine baðlý sokaklarýyla bir kilometre karenin üzerinde bir alandan oluþuyordu.

            Kenti ziyaret eden herkes Halep çarþýsý (sýtk) karþýsýnda þaþkýnlýk ve hayranlýk duyuyor, onu sadece Ýstanbul'un ünlü Kapalý Çarþý 'sýnýn geçebileceðini düþünüyordu… Bu yapýlar tüccarlara konut ve iþyeri olarak hizmet veriyordu. Neredeyse hepsi vakýf kuruluþlarýnýn malýydý ve odabaþý diye adlandýrýlan bir ücretli tarafýndan idare ediliyordu.  Bu kiþilerin çoðu hem aþçý, hem ticari temsilci,  hem de hancý olarak hizmet veren, çok dil konuþabilen Ermenilerdi… Dükkanlarýn birçoðunun sahibi vakýftý, satýcýlar onlarý vakýf görevlisinden kiralýyorlardý. Ayrýca  tüm  anlatýmlarýn  ortaklaþtýðý  bir  nokta  da,çarþýlarýn  yýl boyu  dikkati  çekecek  kadar  temiz  olmasýydý. Yerlerdeki çer çöp bir baþka lonca tarafýndan toplanýyor ve kentin hamamlarýnýn iþletmecilerine satýlýyordu. Çarþýlar çok sayýda çeþme, hamam, cami ve halka açýk geniþ tuvaletle hizmet veriyordu ve bunlarýn hepsinin bakýmý bir baþka dini vakýf tarafýndan saðlanýyordu. (Doðu ile Batý Arasýnda Halep-Ýzmir ve Ýstanbul-Edhem Eldem, Daniel Goffman, Bruce Masters)  

ÞAM

            Bugün Suriye Devletinin baþ kenti olan Dýmaþk (Þam) þehri de Vakýf ruhundan gerektiði gibi faydalanmýþtýr. Yavuz Sultan Selim’in Mýsýr seferi sýrasýnda Osmanlý idaresi altýna alýnan Þam-6 Ramazan 922’de (3 Ekim 1516) ayný gün Cuma namazýndan sonra Osmanlý Sultanlarý “el-melikü’l-muzaffer hâdimü’l-Haremeyni’þ-þerîfeyn” unvanýyla anýlmaya baþlandý.  Yavuz Sultan Selim Ramazanýn on beþinde (12 Ekim) Þam cami ve medreselerinde hediyeler ve para daðýttýrdýðý gibi þehrin dinî kimliðinde bugün de önemini koruyan Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî’nin mezarýnýn bulunduðu yerde cami, türbe, imarethâne ve zâviyeden oluþan küçük bir külliyenin yapýmýný baþlattý ve kýsa sürede tamamlanmasý için inþaatýyla yakýndan ilgilendi, vakýflar tahsis etti.

            Þam’ýn içinde bulunduðu bölgenin Osmanlý dönemi idari taksimatýndaki durumu zaman zaman deðiþmiþ olmakla birlikte þehir Osmanlý devri boyunca bölgenin idari, askeri, ilmî, kültürel ve ticarî merkezi olma özelliðini sürdürdü.

            Osmanlý hakimiyeti süresince þehrin kimliðini derinden etkileyecek önemli imar faaliyetleri gerçekleþtirildi. Selimiye Camii ve Kanûnî Sultan Süleyman’ýn 1554-1559 yýllarýnda Memlük dönemine ait Kasrü’l-ablak harabeleri civarýnda Mimar Sinan’a inþa ettirdiði Süleymaniye Külliyesi, sadece Osmanlý mimari üslubunun önde gelen temsilcileri deðil ayný zamanda Emeviyye Camii’nden sonra þehrin en önemli dinî merkezleri haline geldi. Lala Mustafa Paþa, Murad Paþa ve Derviþ Paþa gibi güçlü Osmanlý beylerbeylerinin de camiler, medreseler, hanlar ve kervansaraylar yaptýrmalarý Þam’a olan ilgiyi daha da arttýrdý. Söz konusu külliye ve yapýlarý destekleyen zengin vakýflarýn kurulmasý buranýn hýzla bir Osmanlý þehrine dönüþmesine zemin hazýrladý. 

            1743-1757 yýllarý arasýnda Beylerbeyilik yapan Esad Paþa, Þam’da bugüne ulaþan eserleriyle öne çýkar. Esad Paþa, beylerbeyiliði döneminde özellikle Þam’ýn ticarî hayatýnýn canlanmasýndan faydalanarak servetini belirgin þekilde arttýrdý.

            1880’lerden itibaren açýlan çok sayýda mektebin yaný sýra 1984’te Esed Kütüphanesi yapýlýncaya kadar Suriye Millî Kütüphanesi olarak hizmet verecek olan Zâhiriyye Kütüphanesi (1881), Þam Hamidiye Gurebâ Hastahanesi (1900), Mekteb-i Týbbiyye-i Mülkiyye (1903) ve 1910’lu yýllarda açýlan Mekteb-i Hukuk ile Þam bölgenin en geliþmiþ eðitim kurumlarýna kavuþtu. XIX. yüzyýlýn son çeyreðinde Midhat Paþa, Hamidiye, Büzûriye, Merdem Bek, Hârûniye ve Miskiye çarþýlarý gibi bugün de Þam’ýn ticarî hayatýnda önemini koruyan birçok çarþý inþa edildi ya da yenilendi.

            Þam, Osmanlý yönetiminde kaldýðý sürede belirgin bir büyümeye sahne oldu. DÝA, özet. 

                                                                    KAHÝRE

            Mýsýr’ýn Yavuz Sultan Selim tarafýndan 922 Zilhiccesinde (Ocak 1517) fethiyle baþlayan Kahire’de Osmanlý devri, görünüþe göre 1914’te sona ererse de fiilen XIX. yüzyýlýn baþýnda etkisini yitirmiþtir. Roma ve Venedik’i baþka þehirlerle kýyas edebilecek derecede iyi tanýyan seyyah Félix Fabri 1483’te Kahire’yi bütün dünya þehirlerinin en büyüðü ve meþhuru, dünyadaki en harika bir þehir olarak belirtir (Le voyage en Egypte, II, 400).

               Nitekim Kahire’de Memlükler devrindeki elli sekiz kervansaraya karþýlýk Osmanlýlar zamanýnda 348 kervansaray, seksen yedi çarþýya karþýlýk ise 144 çarþý yer almaktaydý.

               1009 (1601) ile 1137 (1725) yýllarý arasýnda güneydeki varoþta on dört cami ve otuz iki çeþme inþa edilmiþti. Bu varoþta yaptýrýlan kamu eserleri o dönemde bütün Kahire’de mevcut olan yirmi iki cami ve elli altý çeþmenin yarýsýndan fazlaydý.

               Osman Kethüdâ’nýn vakfý, yanýnda bir halk hamamýyla birlikte gölün güneybatý köþesinde inþa edilmiþ bir cami, bir çeþme ve ticarî kullanýmlý bazý yapýlarý da bünyesinde topluyordu.

               Nitekim 1726-1798 yýllarýnda inþa edilen on beþ cami ve on iki çeþme ile batý varoþu Kahire’nin diðer bölgelerindekine denk bir mimari faaliyete mazhar olmuþtu. Daha önceki iki asýr boyunca (1517-1725) orada sadece dokuz cami ve iki çeþme yapýlmýþtý. Þu halde 1798’in Kahire’si, Description de l’Egypte adlý kitabýn müellifleri tarafýndan haritalarý çizilip tasvir edildiði gibi Osmanlýlar’ýn Memlükler’den miras aldýðý nüfus ve fizikî yönden geliþtirdiði oldukça büyük bir þehirdi.

               Fâtýmîler tarafýndan inþa edilmiþ surlarýnýn içinde Kahire gerçek bir ferdiyeti yansýtýyordu. Mahkeme kayýtlarýnda dýþ mevzileþmeler XVII. yüzyýla kadar “zâhirü’l-Kāhire” olarak zikredilmiþti. Burada 153 hektarlýk bir alan üzerinde yaklaþýk 90.000 kiþi yaþýyordu.

               Bu kesim þehrin belli baþlý iktisadî faaliyetlerinin sergilendiði yerdi. Toplam 144 çarþýnýn altmýþ sekizi (% 47,2) ve 348 kervansaraydan 244’ü (% 70) orada toplanmýþtý.

               Kahire’deki tasnif edilmiþ anýtlarýn listesi 1517-1798 dönemi için 199 olarak kaydedilmektedir ki bu ayný süreye denk Memlük dönemindeki yapýlardan (233 yapý) biraz düþüktür. Fiilen inþa edilmiþ eserlerin sayýsý çok daha yüksek olmuþtur. 233 kamu binasýndan yetmiþ yedisi cami, otuz sekizi tekke, medrese, 118’i çeþmedir. Fakat gerçekte bu sonuncusu çok daha fazladýr. Meselâ 1798’de Kahire’de mevcut bulunan 300 sebilin ekseriyeti Osmanlýlar devrinden kalmadýr.