CEZAYÝR

Akdeniz kýyýlarýndan Büyük Sahrâ’nýn güney kesimlerine kadar sokulan geniþ topraklarý ile, Afrika kýtasýnýn alan bakýmýndan Sudan’dan sonra ve çok küçük bir farkla ikinci büyük ülkesidir. Kuzeyde Akdeniz, doðuda Tunus ve Libya, batýda Fas ve Batý Sahrâ, güneydoðuda Nijer, güneybatýda Mali ve Moritanya ile komþudur.

VII. yüzyýlýn ortalarýndan itibaren Abdullah b. Sa‘d b. Ebû Serh ile Abdullah b. Zübeyr’in emrinde Maðrib’i fethetmek üzere gelen müslüman Arap fâtihler, Berberî kabilelerinin ve Bizans’tan artakalan bazý topluluklarýn mukavemetiyle karþýlaþtýlar. Bizans’a karþý baðýmsýzlýðýný ilân ederek Sübeytýla’yý baþþehir yapan kumandaný öldürüp þehre girdiler ve 2,5 milyon dinar cizye alarak geri döndüler. Daha sonra Muâviye Mýsýr valisini göndererek sahildeki bazý yerlerin ele geçirilmesini saðladý. Ebü’l-Muhâcir Dînâr’dan sonra meþhur kumandan Ukbe b. Nâfi‘ el-Fihrî 670 ve 682’de gerçekleþtirdiði seferlerle Ýslâmiyet’in yayýlmasý için uygun bir ortam hazýrlamayý baþardý.

Ýslamiyet 701 yýlýndan itibaren Berberî kabileleri arasýnda yayýlmaya baþladý; ancak Emevîler’in yanlýþ siyasetleri yüzünden büyük çoðunluðu Hâricî mezhebini benimsedi ve Kayrevan’daki Emevî idarecilerinin zalimane vergi politikalarýna isyan etti (740-774). Rüstemî Devleti müslüman Cezayir’de kurulan ilk baðýmsýz devlettir. Bu dönemde Batý Cezayir Fas’ta hüküm süren Ýdrîsîler’in (789-926), Doðu Cezayir ise Kayrevan’daki Aðlebîler’in (800-909) idaresine girdi. Her iki devlet de Baðdat’taki Abbâsî halifeliðine baðlý idi. Cezayir IX-X. yüzyýllarda Rüstemîler’in, Aðlebîler’in ve Ýdrîsîler’in idaresi altýnda ekonomi ve Ýslâmî kültür alanlarýnda büyük geliþmelere sahne oldu. Tubne (Tobna), Tâhert, Tilimsân, Mîle ve Bâgāye gibi birçok þehir, ticaret erbabýnýn ve ilim tahsil etmek isteyen öðrencilerin akýnýna uðradý ve doðuya giden kafilelerin uðrak yeri oldu.

Cezayir VI. (XII.) yüzyýlda ekonomik ve kültürel kalkýnmaya þahit olmuþ, Tilimsân, Bicâye, Kostantîne, Annâbe, Tenes ve Vehrân þehirleri birer ilim yuvasý ve ticaret merkezi olmuþtur. Tilimsan Abdülvâdîler (1235-1550) döneminde kültür ve ticaret merkezi olarak büyük bir geliþme göstermiþtir.

Endülüs’teki müslümanlara karþý giriþtikleri “yeniden fetih”i (reconquista) tamamlayarak bu siyaseti Kuzey Afrika’ya yaymak isteyen Ýspanyollar’ýn 1505’te Mersalkebîr, 1509’da Vehrân (Oran), 1510’da Bicâye ve kýsa bir süre sonra da Tilimsân’ý ele geçirdikleri sýrada Ege ve Akdeniz’de korsanlýk faaliyetlerinde bulunan Oruç ve Hýzýr reislerin Cezayir’e gelip Ýspanyollar’a karþý mücadeleye giriþmeleri, Osmanlý nüfuzunun yerleþmesinin ilk adýmýný teþkil eder. Cerbe adasýna yerleþen ve Yavuz Sultan Selim’in himayesi altýna giren Barbaros kardeþler, Cezayir’den gelen bir heyetin Ýspanyollar’a karþý kendilerinden yardým istemesi üzerine Cezayir þehrini ve onun batýsýndaki Þerþel’i (Césarée) ele geçirdiler (1516).

Hýzýr Reis’in Ekim 1519 tarihli arizasý neticesinde, Yavuz Sultan Selim “Hayreddin” lakabýyla andýðý Hýzýr’ý Cezayir hâkimi olarak tanýdýðý gibi ona askeri yardýmda bulundu ve bir takým imtiyazlar tanýdý. (Cezayir’e gönüllü gideceklere Yeniçerilik imtiyazý ve Anadolu’dan asker yazma izni) Bunlarýn sonucunda Cezayir’de hutbe Osmanlý padiþahý adýna okunmaya baþlandý ve Cezayir Osmanlý nüfuzu altýna girdi.

Barbaros Hayreddin Paþa Ýspanya’da büyük zulme mâruz kalan Endülüs müslümanlarýndan 70.000 kadarýný gemileriyle Cezayir tarafýna taþýyarak kurtardý. Cezayir bu dönemde ele geçirilen ganimetlerle zenginleþti ve Türkler’in Hindistan’ý veya Meksika’sý diye þöhret kazandý.

1830’a kadar süren Cezayir’deki Osmanlý-Türk hâkimiyeti idarî bakýmdan beylerbeyiler devri (1518-1587), paþalar devri (1587-1659), aðalar devri (1659-1671) ve dayýlar devri (1671-1830) olmak üzere dört ana döneme ayrýlýr.

Cezayir’in de içinde olduðu Garp ocaklarý genel olarak yarý baðýmsýz bir yönetime sahipti; beylerbeyi ya da vali padiþaha tâbi olmakla beraber baðýmsýz hareket edebiliyordu. XVI. yüzyýl sonlarýnda Cezayir’i ziyaret eden Avrupalýlar, çok güzel evleri, sayýsýz cami, hamam ve imaretleriyle, yiyecek ve içecek bolluðuyla masallardaki gibi bir Doðu þehrini tasvir ederler.

Cezayir’de Türk hâkimiyetiyle beraber Hanefî mezhebinin güçlenmesiyle birçok hayýr kurumu ve bunlarýn gelirleri, Hanefî mescidlerine ait vakýflar Hanefî müftüler tarafýndan idare edilmeye baþlandý.

Tarikat þeyhlerinin nüfuzunun artmasýyla birlikte özellikle daðlýk ve çöl bölgelerinde zâviyeler faaliyet göstermeye baþlamýþ, bu sayede halk Kur’an okumayý, Arapça dil bilgisinin bazý esaslarýný ve fýkhî bilgileri öðrenmiþtir. Bu durum zâviyelerin dinî ilimlerin okutulduðu kurumlar haline dönüþmesine yol açmýþ, bu kurumlar ise dinî hayatla ruhî hayatý bir arada yürütmüþlerdir.

Cezayir’de Osmanlý döneminin sonlarýnda ve Fransýz iþgali sýrasýnda yirmiden fazla tarikat vardý. 1897’de Fransýzlar, 349 zâviyeye baðlý 293.468 tarikat mensubunun bulunduðunu belirtmiþlerdir.

Ýslâmî dönemde kaleme alýnan eserlerin ise çoðu dinî ilimler ve dille ilgilidir. Þiir, biyografi ve tarih en çok uðraþýlan alanlar olmuþtur. VIII-XIV. yüzyýllarda þiirde Bekir b. Hammâd, Ýbn Hânî, Ýbn Reþîḳ el-Kayrevânî, Ýbn Muhriz, Vehrânî, Ýbn Hamîs el-Hacrî ve Þerîf Tilimsânî; biyografi ve tarihte Ebû Zekeriyyâ el-Vercelânî, Ýbn Hammâd es-Sanhâcî, Ahmed b. Ahmed el-Gubrînî ve Ýbn Kunfüz; fýkýh ve dil alanýnda ise Fakīh el-Vercelânî, Ebû Hâmid es-Sagīr, Ebû Mu‘tî ez-Zevâvî, Abdüsselâm ez-Zevâvî ve Ýbn Merzûk el-Hatîb gibi meþhur simalar yetiþmiþtir. XV. yüzyýldan itibaren edebî eserlerde taklitçilik baþlamýþ ve bu eserlerin çoðu dinî konularda þerh ve hâþiye yazmaktan ya da tarihî kayýtlardan ibaret kalmýþtýr.

Bu dönemde yetiþen meþhur edip ve bilginlerden bazýlarý þöyle sýralanabilir: Ahmed b. Mahlûf, Ebü’l-Fazl el-Miþdâlî, Abdurrahman es-Seâlîbî, Ýbn Abdülkerîm el-Megīlî es-Sünûsî, Ahmed el-Venþerîsî, Abdurrahman el-Ahdarî, Ebû Mehdî Îsâ, Ahmed b. Kāsým el-Bûnî, Abdülazîz es-Semînî, Tenesî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Ýbn Meryem el-Medyûnî, Abdülkerîm b. Fekkûn, Hüseyin el-Versîlânî, Ýbn Ammâr el-Cezâirî, Abdürrezzâk b. Hammâdûþ, Ebû Re’s en-Nâsýr el-Muaskerî, Ýbn Sahnûn er-Râþidî ve Hamdân Hoca.

Ýslâmî devirde ise Ýslâmî þehir üslûbu aðýrlýk kazanmýþtýr. Bu üslûbun belli baþlý özellikleri, sokaklarýnýn kývrýmlý olmasý ve binalarýn iç içe girmesidir. Cami, saray, han vb. yapýlarda da gözlenen bu geliþme VIII-X. yüzyýllarda Tubne þehrinin tamiri, Tâhert, Sedrâte, Muhammediye (Mesîle), Kal‘atü Benî Hammâd þehirleri ile Vâdî Mîzâb’daki (Mzab) yerleþim merkezlerinin kurulmasýyla büyük ilerleme kaydetmiþtir. Ýslâmî üslûp XI. yüzyýlda Bicâye, Tenes, Vehrân, Huneyn þehirlerinin kuruluþu, Cezayir, Tilimsân ve Konstantin’in geliþmesinde görülen Endülüs tesiriyle iyice kök salmýþtýr.

Cezayir’deki eðitim, Ýslâmî dönemin baþlangýcýndan XX. yüzyýlýn sonuna kadar köylerde küçük mekteplerde ve zâviyelerde, þehirlerde ise mescidlerde ve medreselerde yürütülmekteydi. Buralarda Kur’an’ýn ezberlenmesi yanýnda Arapça ile ilgili temel bilgiler ve bazý fýkhî meseleler öðretilirdi. Bu kurumlar vakýflarýn gelirleriyle beslenirdi. Daðlýk yörelerden, Sahrâ ve Vehrân bölgelerindeki zâviyelerden büyük fakihler yetiþmiþtir. Bu zâviyeler içinde en çok þöhret bulanlar Sîdî Mansûr, Abdurrahman Yellûlî, Ali b. Þerîf, Meccâce ve Kaytana zâviyeleridir. Þehirlerdeki medreseler de fýkýhta ve Arapça’daki ilmî seviyeleriyle tanýnmaktaydýlar. Bu medreselerin en meþhurlarý Cezayir, Tilimsân, Mâzûne, Kostantîne ve Bicâye’deki medreselerdir.

Fransýz iþgaliyle birlikte Arapça öðretimi gerilemiþ, fýkýh öðretimi ise ancak Kabâil (Kabîliye) ve Sahrâ gibi uzak bölgelerdeki bazý zâviyelerde yapýlabilmiþtir.

                  Önemli kütüphanelerin baþýnda yer alan el-Mektebetü’l-vataniyye el-Cezâiriyye, Cezayir þehrinde bulunmaktadýr (kuruluþu 1835). Yaklaþýk bir milyon cilt kitaba sahip olan bu kütüphanede 3000 civarýnda yazma eserin bulunduðu bir bölüm de vardýr. Mektebetü câmiati’l-Cezâiri’l-merkeziyye 1881 yýlýnda kurulmuþ olup bünyesinde daha çok ilmî-edebî kaynak eserler toplanmýþtýr. Ayrýca Kostantîne, Tilimsân ve Vehrân þehirlerinde mahallî kütüphaneler bulunmaktadýr. Bunlarýn yaný sýra zâviyelerdeki kütüphanelerle bazý zengin ailelerin özel kütüphaneleri de bulunmaktadýr ki buralarda iþgal sýrasýnda Fransýzlar’ýn imhasýndan kurtulmuþ bazý deðerli yazma eserler mevcuttur. SIRRI ERÝNÇ NÂSIRÜDDÝN SAÎDÛNÎ KEMAL KAHRAMAN