Kartalýn Öðretisi

Hasan Sabbah ve Alamut Kales:

Ýslam dünyasýnda büyük tartýþmalara ve savaþlara sebep olan Hasan Sabbah’ý geniþ bir yelpazede tanýmak ve anlamak gerekiyor. Bazý kitaplar, hakkýnda olumsuz dü­þünceler ortaya koyarken, bazý kitaplarda Hasan Sabbah’ýn aslýnda kötü niyetli olmadýðýný ileri sürerler. Ýþte bu ikilemi iyi anlamak ve yorumlamak için bir dizi araþtýrma yapmak gerekir. Ben de merak ettiðim Hasan Sabbah’ý çeþitli açýk kaynaklardan araþtýrdým ve bu makaleyi yazmaya karar verdim. Bakalým Hasan Sabbah kimmiþ, amacý, inancý, felsefesi neye hizmet etmiþ. Gerçekten fedailerine haþhaþ içirip cenneti yaþatmýþ mý?

Önce Alamut’un Coðrafyasý ve Stratejik Konumu:

Elburz Daðlarý’nýn sarp yamaçlarý arasýnda, deniz seviyesinden 2.100 metre yükseklikte bir kartal yuvasý. Ýsmi de oradan gelir zaten: “Aluh Amut” Farsça kökeniyle “Kartalýn Öðretisi” veya “Kartal Yuvasý” anlamýna gelmektedir.

Kale, Selçuklu hâkimiyetindeki dönemde neredeyse ulaþýlmaz bir konuma sahipti. Bu nedenle Hasan Sabbah’ýn seçimi tesadüf deðil, tamamen stratejik bir bilinç eseridir. Oraya yerleþtiðinde yalnýzca bir taþ kale deðil, baðýmsýz bir fikir cumhuriyeti kurdu aslýnda.

Hasan Sabbah: Düþüncenin Fedaisi:

Hasan Sabbah 1050 civarýnda Ýran’ýn Kum kentinde doðdu. Ýsmailî mezhebine baðlý bir ailenin çocuðuydu. Genç yaþta Selçuklu veziri Nizâmülmülk ve Ömer Hayyam ile ayný dönemde Niþabur’da öðrenim gördü. Rivayetlere göre üçü bir “ahd” etmiþti: Hayyam bilimi, Nizamülmülk siyaseti ve Hasan Sabbah ise dini seçmiþti.

Sonrasý malum… Üç farklý yol, üç farklý kader.

Hasan Sabbah, Fatými halifeliðine baðlý Ýsmailî-Þii düþüncesini sistemleþtirip “daveti” Ýran topraklarýna taþýdý. Onun amacý; imaný yeniden akýlla kurmaktý ama bunu yaparken yöntemi katý bir örgütlenmeydi. Bu nedenle hem teolog, hem stratejist, hem de devrimci olarak anýlýr.

Felsefeleri ve Ýnanç Sistemleri:

Alamut’un temel öðretisi Bâtýnîliktir. Yani her ayetin, her ilahi emrin bir zahiri (dýþ) ve bir bâtýný (iç) anlamý vardýr. Hasan Sabbah, bu anlayýþý zirveye çýkararak der ki:

“Kur’an’ýn hakikati, yalnýzca seçilmiþ akýllar tarafýndan kavranabilir.”

Bu yaklaþým, zamanla halkýn literal (yüzeysel) din anlayýþýyla çatýþtý. Bâtýnîlere göre dinin zahiri kýsmý halka yöneliktir, bâtýný kýsmý ise hakikat ehline. Bu da doðal olarak hem Sünni ulemayý, hem Selçuklu yönetimini kýzdýrdý.

Alamut’ta öðretilen bazý temel ilkeler:

-Ýman, körü körüne itaat deðil, bilinçli teslimiyet olmalýdýr.

-Tanrý’ya giden yol, aklýn kapýsýndan geçer.

-Gerçek bilgiye ulaþmadan ibadet, sadece þekildir.

-Bir “Ýmam” (hakikat önderi), Tanrý’nýn yeryüzündeki temsilcisidir.

Bu fikirler, gizli inisiyasyon sistemiyle öðretilirdi; öðrenciler (fedailer) adým adým sýrra erdirilirdi.

Fedailer ve “Haþhaþin” Efsanesi:

Avrupa’ya kadar ulaþan en çarpýcý söylentiler, “Haþhaþiler” hakkýndadýr. Bu kelimenin kökeni “haþhaþ”tan (afyon) geldiði sanýlsa da birçok tarihçi bunun siyasi bir karalama olduðunu söyler. Gerçekte “Haþhaþin”, Arapça “Assasiyun”dan türemiþtir; yani esaslýlar, temelciler, “asasa baðlý olanlar.”

Fedailer, Alamut’un askeri kanadýydý. Her biri ölümden korkmayan, mutlak itaatle eðitilmiþ kiþilerdi. Sabbah, fiziksel güçten çok psikolojik savaþ ve inanç disiplini kullanýrdý. Bir fedai, sultanlarýn bile sarayýna sýzar, hedefini öldürür ve kaçmaz; o-racýkta yakalanmayý tercih ederdi. Bu yöntem, korku siyasetinin en etkili biçimiydi.

Düþmanlarý ve Hasan Sabbah Saltanatýnýn Sonu:

Selçuklular; özellikle Nizâmülmülk ve Melikþah,

Abbasi hilafeti,

Ve daha sonra Haçlýlar,

Alamut, yüzyýllarca bu üç tehdit arasýnda ince bir dengeyle ayakta kaldý. Ancak 1256’da Hülagû Han (Moðol hükümdarý) kaleyi kuþattý. Kütüphaneler yakýldý, binlerce yazma eser yok edildi.

Tarihçiler derki, Alamut’un kütüphanesi o dönem Baðdat’tan sonra Ýslam dünyasýnýn en zengin bilgi arþiviydi. Böylece bir “düþünce devleti”, taþla deðil, bilgiyle kurulan bir kale, tarihin tozuna karýþtý.

Felsefi Deðerlendirme:

Hasan Sabbah, tarihte hem aydýn bir devrimci, hem de korkunun sembolü olarak anýlýr. Aslýnda onun hikâyesi, düþünce özgürlüðü ile dogma arasýndaki kadim çatýþmanýn bir özetidir. O, Tanrý’yý anlamanýn yolunu akýlda aradý ama yönteminde aþýrý bir disiplin, hatta despotizm vardý. Bu yönüyle, bir ütopya kurdu ama içinde özgür insan deðil, mutlak itaatkâr birey yetiþtirdi. Bir bakýma Alamut, aklýn devriminden dogmanýn doðuþuna giden ince çizginin hikâyesidir. Hasan Sabbah öldü ama onun açtýðý “hakikatin iki yüzü” tartýþmasý hâlâ sürüyor:

“Cennet Bahçesi” ve Afyon Meselesi: Gerçek mi, Kurgu mu?

Efsanelerde anlatýldýðý gibi Hasan Sabbah’ýn müritlerine afyon içirip sahte cennet gösterdiði rivayeti en çok Marco Polo’nun seyahatnamesinden bilinir. Ancak dikkat: Marco Polo, Sabbah’ýn ölümünden yüzyýl sonra yaþamýþ bir gezgindir. Dolayýsýyla bu anlatý, Batý’nýn doðu mistisizmini egzotikleþtirme eðiliminin bir ürünüdür.

Dönemin Ýsmailî kaynaklarý (örneðin Juvayni Tarihi veya Al-Khafi Kitabü’l-Hidaye) bu tür afyon sahnelerinden bahsetmez. Onlara göre Sabbah’ýn “cennet” öðretisi bir metafordu: “Gerçek cennet, ilmin ve marifetin kalpte açtýðý huzurdur.” Yani, bu efsane tarihsel deðil, psikolojik savaþ malzemesidir. Selçuklular ve Sünni ulema, halký korkutmak için Sabbah’ý þeytanlaþtýrmýþ, Avrupa’da O’nu mistikleþtirmiþtir. Gerçek ise ikisinin arasýnda bir yerde durur.

Kur’an Bilgisi Meselesi:

Müteþabih ve muhkem ayetlerin ayrýmý zaten Kur’an’da vardýr. Hasan Sabbah bunu icat etmedi. Ancak o, bu ayrýmý örgütsel bir silah haline getirdi. Kur’an’daki müte­þabih ayetleri (yoruma açýk olanlar) kullanarak, onlarý sadece “seçilmiþ imamýn anlayabileceðini savundu. Böylece Kur’an’ý halkýn elinden aldý, yorum tekelini kendi e-line geçirdi.

Selçuklu dönemi âlimleri, özellikle Nizâmülmülk’ün kurduðu Nizamiye medreselerinin hocalarý çok yüksek Kur’an bilgisine sahipti. Ama fark þuydu: Onlar, otoriteyi ilmî düzlemde savunurken, Sabbah, otoriteyi mistik bir merkezde topladý. Bu fark, birinin medrese kurup bilgi yaymasýna; diðerinin kale kurup bilgi saklamasýna neden oldu.

Suikastlar ve Fedailer: Ýmanýn Fedailiðe Dönüþü:

Nizâmülmülk’ün 1092’de bir Bâtýnî fedaisi tarafýndan öldürülmesi tarihsel olarak sabittir. Ve bu, Hasan Sabbah’ýn yöntemine dair çok þey anlatýr: Düþünsel devrimini þiddetle koruyan bir hareket, sonunda þiddetin esiri olur.

Kur’an’da “fitne, adam öldürmekten beterdir” buyurulurken (Bakara 2:191), Sabbah’ýn fedailerini iman fedaileri olarak eðitmesi, inançtaki þiddet yanýlgýsýnýn klasik örneðidir.

Devrimci mi, Despot mu?

Burada ikiyüzlü bir ayna var. Bir yüzünde Ýslam dünyasýndaki akýl-bilim geleneðine yeni bir derinlik kazandýrmak isteyen bir bilgin; diðer yüzünde ise korkuyla yönetilen kapalý bir tarikat düzeni.

Devrimciydi, çünkü dönemin dogmatik anlayýþýna karþý aklý savunuyordu. Ama despotlaþtý; çünkü o aklý sadece kendi müritlerinin tekelinde tuttu. Yani “hakikati özgürleþtirmek” isterken, onu Alamut’un duvarlarýna hapsetti.

Kur’an Perspektifinden Bir Sonuç:

Kur’an’ýn öðrettiði temel çizgi þudur: “Dinde zorlama yoktur.” (Bakara 2:256) “Düþünmez misiniz? Akletmez misiniz?” (Defalarca yinelenen vurgu)

Hasan Sabbah, düþünmeyi öðütleyen bu dine akýlla yaklaþmýþ olabilir ama imaný zorlama ile örgütleyen bir sistem kurarak Kur’an’ýn özünden uzaklaþmýþtýr.

Bu durumda üç büyük düþünsele bakmak gerekir. Gazâlî, Ýbn Rüþd ve Hasan Sabbah. Bu üç isim, Ýslam düþünce tarihinde “akýl mý öncüdür, iman mý rehberdir?” sorusunun en keskin üç cevabaný temsil eder.

Gazâlî: Akýl sýnýrlýdýr, iman sonsuzdur:

Gazâlî’ye göre akýl deðerlidir ama mutlak hakikate ulaþamaz. Çünkü akýl, duyularýn ve deneyimin sýnýrlarýyla kayýtlýdýr. O der ki: “Aklýn vardýðý son nokta, kendi aczini anlamaktýr.” Bu düþünce, tasavvufi sezgiyi öne çýkarýr. Gazâlî “Tehâfütü’l-Felâsife” (Filozoflarýn Tutarsýzlýðý) adlý eserinde Ýbn Sînâ ve Fârâbî gibi akýlcý filozoflarý sert biçimde eleþtirir. O’na göre felsefe; imanýn sýnýrlarýný zorladýðýnda sapmaya dönüþür. Yani Gazâlî için iman, aklýn üstünde bir nurdur. Aklýn görevi, o nuru fark edip, teslim olmaktýr.

Ýbn Rüþd: Akýl, imanýn dilidir:

Ýbn Rüþd ise Endülüs’ün bilge filozofu. Gazâlî’nin tam karþýsýnda durur ve onun “Tehâfüt”ine “Tehâfütü’t-Tehâfüt (Tutarsýzlýðýn Tutarsýzlýðý)” adlý kitapla cevap verir. Der ki: “Hakikat bir olamaz mý? Felsefe de vahiy de ayný hakikati arar.” O’na göre Kur’an, aklý devreye sokmak için gönderilmiþtir. Eðer Kur’an; “düþünmez misi­niz, akletmez misiniz?” diyorsa, o halde düþünmek ibadetin bir parçasýdýr.

Ýbn Rüþd, inancý sorgulamayla güçlendiren bir çizgideydi. Bu yüzden Batý düþüncesi onu “Averroes” adýyla kendi rönesansýna dâhil etti ama doðu dünyasý onu “tehlikeli akýlcý” diye susturdu.

Hasan Sabbah: Aklý kullandý ama özgürlüðünü kilitledi:

Sabbah, görünürde aklýn tarafýndaydý. Kuran’ýn bâtýnî yorumlarýný akýlla çözmeye çalýþtý ama sonunda aklý bir örgütün hizmetine soktu. Ýmamý mutlak bilgi kaynaðý ilan ederek, bireysel aklý deðil, hiyerarþik aklý kutsadý.

Gazâlî, imaný merkeze alýp aklý teslim etti.

Ýbn Rüþd, aklý merkeze alýp imaný akýlla anlamaya çalýþtý.

Hasan Sabbah ise ikisini iktidar aracýna dönüþtürdü.

Bu üçgen, Ýslam düþüncesinin kadim gerilimini özetler: akýl – iman – otorite. Biri “akýl yetmez” der, diðeri “akýl yegânedir”, üçüncüsü ise “aklý ben kullanýrým” der. Sonunda, Kur’an’ýn kendi öðretisine dönmek gerek: “Onlar, sözü dinlerler ve en güzeline uyarlar. Ýþte akýl sahipleri onlardýr.” (Zümer 39:18) Yani hakikat, akýl ile imanýn birlikte yürüdüðü yerde doðar. Ne aklý susturmak, ne de imaný zincirlemek…

Ýkisi ayný gemide olmalý, biri pusula, diðeri yelken.

Hasan Sabbah: Aklý yükseltip özgürlüðü zincirleyen adam:

Hasan Sabbah’ýn “aklý” merkeze almasý ilk bakýþta olumludur. Çünkü Kuran aklý, imanýn temeli sayar: “Düþünmez misiniz, akletmez misiniz?” Sabbah bunu fark etmiþ, ama doðru kullandýðý aklý, sonra örgüt gücüne dönüþtürmüþtür. Yani akýl bir araç olarak kalmýþ, amaç itaat olmuþtur. Bu, Kur’an’ýn “bireysel sorumluluk” vurgusuna aykýrýdýr. Kur’an, “Herkes kendi kazandýðýndan sorumludur.” (Bakara 286) derken, Sabbah bunu kolektif imana baðlamýþtýr.

Metafor meselesini þu þekilde yorumlamak mümkün görünüyor:

Hasan Sabbah; Cennet, huri, cezalandýrma gibi kavramlarý birer duygusal motivas­yon aracýna çevirmeden o sistemi kuramazdý. Yani “metaforu aklýn deðil, otoritenin hizmetine” soktu. Bu yüzden düþünsel olarak parlak, ahlaken problemli bir figürdür.

Ýmam Gazâlî ve Aklýn Gücü:

Gazâlî’nin eleþtirildiði nokta da tam burada: Aklý küçümsemek deðil, aklýn sýnýrýna çizgi çekmektir onun yaptýðý. Ama bu çizgi, yüzyýllar içinde felsefeye karþý korkuya dönüþtü. Gazâlî, “akýl tek baþýna hakikati bulamaz” derken belki samimiydi ama öðrencileri ve sonraki kuþaklar bunu “aklý yasaklamak” olarak anladý. Böylece Ýslam dünyasýnda entelektüel özgürlük geriledi, medrese zihniyeti dondu. Yani Gazâlî’nin niyeti imaný korumaktý, sonucu sorgulamayý kýsmak oldu. Bir anlamda o, imaný aklýn üstüne koyarken düþüncenin kapýsýný aralýk býrakmak yerine kapattý.

Ýbn Rüþd: Akýl ile imaný barýþtýran filozof:

Ýbn Rüþd ise Ýmam Azam ve Ýbn Sînâ çizgisine yakýndýr. Onun için iman ve akýl bir birine karþý deðil, kardeþtir. Der ki: “Vahiy, halka hitap eder; felsefe, hakikati derinlemesine arayanlara.” Yani birini diðerine üstün kýlmaz, farklý derinliklerde ayný kaynaða yönelirler. Bu yüzden Batý, onu “rasyonel din anlayýþýnýn babasý” sayarken Doðu dünyasý onun felsefesini “soðuk ve tehlikeli” buldu.

Ýbn Rüþd’ün yaklaþýmý, Kur’an’ýn “sözün en güzeline uyanlar akýl sahipleridir” (Zümer 18) ayetiyle örtüþür. O, imanýn akýlla güçlendiði bir model kurdu; ne iman aklý bastýrdý, ne akýl imaný küçümsedi.

Kur’an Merkezli Denge: Yorum.

Kuran’a göre:

-Aklý dýþlamak cehalettir,

-Aklý mutlaklaþtýrmak kibre dönüþür,

-Aklý imanla dengelemek ise hikmettir,

-Hasan Sabbah aklý otoriteye,

-Gazâlî aklý imana,

 Ýbn Rüþd ise aklý adalete baðladý.

Son cümleyi Kuran’a býrakarak konuyu tamamlýyorum.

“Allah adaletle emreder.” (Nahl 90) Bu, üçlünün ötesinde bir dördüncü kapýdýr: Aklýn ve imanýn birlikte adaletle yaþanmasý…