Ýmam ÞÂFÝÎ

Ebû Abdillâh Muhammed b. Ýdrîs b. Abbâs eþ-Þâfiî (ö. 820) Þâfiî mezhebinin imamý, büyük müctehid.

767 yýlýnda Gazze’de doðdu. Baba tarafýndan soyu Hz. Peygamber’in dördüncü kuþaktan dedesi Abdümenâf ile birleþir. Temel eðitimini güçlü hâfýzasý sayesinde bir tür belletmenlik yaparak ücret ödemeden sürdürdü. Yazý malzemesi ihtiyacýný etraftan topladýðý kemiklerden ve bir devlet dairesinin atýk kâðýtlarýndan karþýlýyordu. Yedi veya dokuz yaþlarýnda Kur’an’ý ezberledi; on üç yaþýnda iken Mescid-i Harâm’da Kur’an okutmaya baþladý. Bir yandan Ýsmâil b. Kustantîn’den kýraat dersleri alýrken diðer yandan ilim meclislerine katýldý.

Çevresinden gelen telkinlerle Süfyân b. Uyeyne ve Müslim b. Hâlid ez-Zencî’den ilim tahsiline baþladý. Bu dönemdeki hocalarý arasýnda Saîd b. Sâlim, Abdülmecîd b. Abdülazîz b. Ebû Revvâd, Abdullah b. Hâris el-Mahzûmî, Dâvûd b. Abdurrahman el-Attâr, dedesinin amcasýnýn oðlu Muhammed b. Ali b. Þâfi‘, Abdurrahman b. Ebû Bekir el-Müleykî, Fudayl b. Ýyâz, Abdülazîz b. Abdullah b. Ebû Seleme el-Mâciþûn’un adlarý da geçer. Böylece Ýbn Abbas’ýn Amr b. Dînâr, Ýbn Cüreyc ve Atâ b. Ebû Rebâh yoluyla intikal eden ilim çizgisini tanýdý.

Ýmam Malik b. Enes, telkinler üzerine yirmi yaþýný biraz geçmiþken ilim öðrenmek için Medine’ye yanýna gelen Þâfiî’yi, yeteneðini sezerek talebeliðe kabul etti. Ýmam Malik’in vefatýna talebeliðe devam eden Þâfiî hocasýnýn ilmî birikimine en iyi nüfuz eden öðrencilerinden oldu.

Mâlik b. Enes’in vefatý üzerine Þâfiî muhtemelen Mekke’ye döndü. Yemen valisi, Þâfiî’nin dayýlarýndan birinin ricasýyla onu Yemen’e davet etti. Bir yandan Mutarrif b. Mâzin, Hiþâm b. Yûsuf el-Kādî gibi hocalardan faydalanarak ilim tahsilini, diðer yandan buradaki görevini sürdüren Þâfiî çok geçmeden kendini siyasî bir entrikanýn içinde buluverdi. Dönemin hassasiyetlerine uygun bir tertip neticesinde yönetime karþý bir ayaklanmayý örgütlemekle suçlandý ve tutuklanýp Halife Hârûnürreþîd’in huzuruna çýkarýlmak için Rakka’ya götürüldü. Beraberinde bulunanlar idam edilirken Þâfiî güçlükle kurtulabildi. 184 (800) yýlýnda gerçekleþen bu olay Muhammed b. Hasan eþ-Þeybânî ile tanýþmasýna vesile oldu. Bir süre Rakka’da veya Baðdat’ta göz hapsinde tutulan Þâfiî bu sýrada Þeybânî’nin derslerine devam etti. Ardýndan Hârûnürreþîd’in, kendisiyle ilgili olumsuz kanaatinin deðiþtiðini bildirip onu 4000 (veya 10.000) dirhemle ödüllendirmesi üzerine Baðdat’tan ayrýlarak Mekke’ye döndü.

Þâfiî, Baðdat’taki ikameti sýrasýnda Þeybânî’nin eserlerini temin etmeye çalýþarak ehl-i re’yin temsilcisi konumundaki Hanefî birikiminin zayýf yönlerini tesbite koyuldu. Daha sonra gerek Baðdat’ta gerekse Mekke’de Þâfiî ile Þeybânî arasýnda münazaralar cereyan etti, hatta bunlardan en az biri Halife Hârûnürreþîd’in huzurunda gerçekleþti. Þeybânî’nin ders halkasýna devam etmekte iken sýrf ilmini sýnamak amacýyla Þâfiî’nin meclisine katýlýp onun bilgisinden ve metodundan etkilenen Ebû Sevr’in anlattýðý iki anekdot Þâfiî’nin Baðdat’a ilk gidiþinde ya uzun bir süre kaldýðýný ya da Þeybânî hayatta iken ikinci defa gidip onunla münazaralara girdiðini, hatta ders halkasý kuracak ölçüde bir çevre edindiðini göstermektedir. Þâfiî’nin Baðdat’ta Þeybânî dýþýnda Ýsmâil b. Uleyye, Abdülvehhâb es-Sekafî gibi hocalardan ilim tahsil ettiði bilinmekle beraber Mekke’ye döndükten sonra Þâfiî, bir yandan öðretim faaliyetlerini sürdürürken diðer yandan Irak’ta temin ettiði eserlere reddiyeler yazdý, ayrýca Þeybânî ile aralarýndaki münazaralar devam etti. Þeybânî, Mina’da Mescid-i Hayf’ta karþýlaþtýðý Þâfiî’ye kendilerini eleþtiren kitabýný hatýrlatýp onu münazaraya davet etmiþ, Þâfiî aralarýndaki dostluða zarar verebileceði düþüncesiyle önce bu daveti kabul etmemiþ, fakat ýsrarlý talep üzerine münazaraya katýlmýþtýr.

Ýmam Þâfiî Baðdat’ta bulunduðu dönemde Ashab-ý hadis’e güç kazandýrdý, onun sayesinde Baðdat’taki ehl-i Rey’in ders halkalarý azaldýðý için kendisine nasýr’ül hadis ünvaný verildi. Baðdat döneminde derslerine en çok devam eden kiþi Ahmed b. Hanbel idi.

Ýmam Þâfiî, Mýsýr’da kaldýðý süre içinde önemli saðlýk sorunlarý yaþamasýna raðmen yoðun telif ve öðretim faaliyetleriyle meþgul oldu. Ýmam Mâlik’i eleþtirmeye baþlayýnca oradaki taraftarlarýnýn þiddetli tepkisiyle karþýlaþtý; hatta bunlar onu Mýsýr’dan çýkarmak için valiye baský yaptýlar. Valinin kýsa bir süre sonra ölmesi üzerine ömrünün sonuna kadar Mýsýr’daki ikametini sürdürmüþ oldu. Hayatý talebe yetiþtirmek ve ilim tedrisiyle geçen Ýmam Þafii 29 Receb 204 (19 Ocak 820) tarihinde vefat etti.

Çok sayýda öðrenci yetiþtiren Þâfiî’nin Mýsýr öncesi dönemdeki talebeleri arasýnda Ebû Sevr, Ahmed b. Hanbel, Kerâbîsî ve Za‘ferânî öne çýkmýþtýr. Mýsýrlý öðrencilerinden Büveytî, Müzenî ve Rebî‘ b. Süleyman el-Murâdî mezhep açýsýndan merkezî bir konuma sahiptir.

Þâfiî’nin güzel yüzlü bir kiþi olduðu, sünnete uymak amacýyla saç ve sakalýný kýnayla boyadýðý, yemin etmekten titizlikle sakýndýðý, gecenin bir bölümünü ibadetle geçirdiði, daha fazla Kur’an okuyabilmek için teravih namazlarýný evinde yalnýz kýldýðý, böylece bir ayda çokça hatim yaptýðý, rehavete yol açýp çalýþmaya ve ibadete engel olduðu için fazla yememeye özen gösterdiði kaynaklarda belirtilmiþtir. Samimi bir dindarlýðý þiâr edinen Þâfiî’nin çeþitli bilgilerin yararý hakkýnda þöyle dediði nakledilir: “Kur’an öðrenenin saygýnlýðý artar, fýkýhla meþgul olanýn deðeri yükselir, hadis yazanýn delilleri kuvvetlenir, dil üzerine yoðunlaþanýn tabiatý incelir, matematiðe yoðunlaþanýn muhakemesi güçlenir, kendini korumayana ise ilmi fayda etmez”.

Erken yaþta fetva ehliyeti kazanan ve Ýmam Mâlik’in vefatýna kadar öðrenci konumunda olan Ýmam Þafii’nin ilim ve fikir hayatý Mýsýr öncesi dönem (mezheb-i kadîm veya kavl-i kadîm) Mýsýr sonrasý dönem (mezheb-i cedîd veya kavl-i cedîd) diye anýlýr. 

Mýsýr Öncesi Dönem. Bu dönem üç evreye ayrýlabilir. 

a) 179-184 (795-800) yýllarý arasýný idari görevli olarak geçirmiþtir. Bu dönemde hep ehl-i hadîs çevreleriyle temas halinde olmuþtur.

b) Mezheb-i kadîminin teþekkül edip bu görüþlerini tedvine baþladýðý 184-195 (800-811) yýllarý arasý. Ýmam Þâfiî bu bu dönemde Irak fýkhýný eleþtiren ve Hicaz fýkhýný savunan bir telif faaliyetine giriþmiþ ve mezheb-i kadîmini bu anlayýþla telif etmiþ olsa da muhalif anlayýþýn itiraz edilemeyecek güçlü tezleri bulunduðuna vâkýf olduðu için iki anlayýþ arasýnda bir sentez yapma sürecine girmiþtir.

c) Mezheb-i kadîminin ilân, takrir ve tedrisi faaliyetleriyle geçen 195-199 (811-815) yýllarý arasý. Mekke’de ulaþtýðý sonuçlarý sýnamak ve Irak anlayýþýyla bir hesaplaþmaya girmek için tekrar Baðdat’a dönen Þâfiî iki yýl kadar burada kalarak kadim fýkýh anlayýþýný olgunlaþtýrmýþtýr. Safedî, Þâfiî’nin kadim görüþlerinin tamamýnýn Ýmam Mâlik’in mezhebinden ibaret olduðunu belirtir.

Mýsýr Sonrasý Dönem. Mýsýr’a gidiþinin hemen öncesinde Þâfiî’nin zihni o zamana kadar benimsediði Ýmam Mâlik’in fýkhýna yönelik eleþtirilerle meþguldü. Hem ehl-i hadîsi hem ehl-i re’yi ve yaklaþýmlarýný yeterince tanýmýþ, bunlarýn güçlü ve zayýf yanlarýný öðrenmiþ bulunan Þâfiî, Mýsýr’a vardýðýnda iki kesimin anlayýþlarýný tarafsýz bir þekilde deðerlendirebilme imkânýný elde etmiþtir. Daha önce Hanefîler’e karþý Mâlik’i savunma konumunda kalan Þâfiî, Mýsýr’da böyle bir ihtiyaç hissetmediðinden kendi özgün çizgisini tesis etmeye koyulmuþtur.  Mýsýr’a gelinceye kadar hocasý Mâlik’i açýk biçimde eleþtirmeyen Þâfiî, Mýsýr’a ulaþtýðýnda Mâlik’in oradaki talebelerinin taklit yanlýsý tutumlarýndan tedirgin olmuþ ve Mâlik’in de eleþtirilecek yönlerinin bulunduðunu açýkça söylemeye karar vermiþ, hakikate uymayý Mâlik’e uymaktan üstün tuttuðunu ve hakikatin Mâlik’i taklide feda edilemeyeceðini belirtmiþtir. Mâlik’e saygýda kusur etmeden onu ilmî ölçüler içinde eleþtirmiþ olmasýna raðmen Þâfiî’nin bu tavrý ve fikirlerinin Mýsýr’da kök salýp Mâlik’in anlayýþýný sarsmaya baþlamasý onun Mýsýrlý öðrencilerini rahatsýz etmiþtir. Hatta fiili saldýrýya uðramýþtýr. Ýmam Þâfiî, belli bir süreç sonunda ve daha köklü sebeplerle Mâlik’in fýkýh düþüncesine muhalefet etme noktasýna gelmiþtir. Zira dönemin Mýsýr halkýna dair söylediði, “Onlar kadar cehli ilim sanan bir toplum görmedim” þeklindeki sözünden de anlaþýldýðý üzere Þâfiî, halkýn kendi haline býrakýlmasý durumunda zamanla Mâlik’i mesîh gibi görebileceði endiþesi taþýmaktaydý.

Ýmam Þâfiî fýkýh bablarýný önce ilgili âyet, hadis ve rivayetler, ardýndan mesâil yer alacak þekilde tertip ederdi. Böyle sistemli bir imlâ faaliyetine konu olan bu çerçevedeki görüþlerinin tamamý günümüze ulaþmýþtýr.

Þâfiî’nin yeni dönem fýkhýnýn kaynaklarý arasýnda, mezheb-i kadîm döneminde þifahî yoldan veya ders notlarý vasýtasýyla kendisinden faydalandýðý Süfyân b. Uyeyne’nin hadis birikimi önemli bir yere sahiptir. Nitekim Ýmam Þâfiî’nin eserlerinde yer alan hadis rivayetleri incelendiðinde Süfyân b. Uyeyne kaynaklý olanlarýn azýmsanmayacak düzeyde olduðu görülür.        Ýmam Þâfiî mezheb-i cedidini oluþtururken Mýsýr’ýn üç gözde Maliki alimi olan Ýbnü’l-Kāsým, Ýbn Vehb ve Eþheb el-Kaysî’nin fýkhî birikimini tevârüs eden Abdullah b. Abdülhakem’in Mâlikî birikimiyle ilgili zengin kütüphanesinden sýkça yararlanmýþtýr.

Ýmam Þâfiî’nin düþünce yapýsýnda genel olarak vahiy, özel olarak Resûlullah’ýn sünneti merkezî bir konuma sahiptir. er-Risâle’nin baþýnda kaydettiði âyetlerle bir yandan vahye baðlýlýðý temel ilke edinmenin önemini vurgularken diðer yandan Resûl-i Ekrem’in özel konumuna ve sünneti vahyin ayrýlmaz parçasý sayma gereðine dikkat çeker. Sünneti hak ettiði konuma yükseltmek Þâfiî’nin fikrî mücadelesinin ana mihverini oluþturur. Kýyâme sûresinin 36. Âyetinden” Ýnsan, kendisinin baþýboþ býrakýlacaðýný mý zanneder.”hareketle insanýn sorumlu bir varlýk olduðu, bunun gereðinin ise Allah’ýn insan hayatýna yönelik iradesinin gözetilmesiyle yerine getirilebileceði fikrini vurgulayan Þâfiî, her iki kaynaðý oluþturan metinleri bir bütünlük içinde iþleyerek bunlarda saklý olan ilâhî iradeyi açýða çýkarmanýn þekilleri üzerinde durur.

Dil Unsuru. Ýlâhî çizgiyi bulup o doðrultuda yürümek isteyenler için gerekli her türlü bilgiyi içeren Kur’an (Ey Muhammed!) Her ümmetin kendi içinden üzerlerine bir þahit göndereceðimiz, seni de onlarýn üzerine bir þahit olarak getireceðimiz günü düþün. Sana bu kitabý; her þey için bir açýklama, doðru yolu gösteren bir rehber, bir rahmet ve müslümanlar için bir müjde olarak indirdik. Nahl 89) ve vahyin ayrýlmaz parçasý olan Resûlullah’ýn sünneti Arapça ifade edildiðinden Þâfiî bu dile çok özel bir önem atfeder. Ona göre Arapça sýradan bir dil olarak görülemez; ilâhî hitabýn doðru anlaþýlabilmesi Arapça’nýn bütün incelikleriyle kavranmasýna baðlýdýr (er-Risâle, s. 131-136). Risâlet için Arapça’nýn seçilmiþ olmasýný onun zengin yapýsýyla da izah eden Þâfiî, böyle bir dili peygamber dýþýnda bütünüyle hiçbir beþerin tek baþýna ihata edemeyeceði, Hz. Muhammed’in bu dili bütün kapsamýyla bilen tek kiþi olduðu kanaatindedir. Bununla birlikte Arapça onu konuþanlarýn tamamýnýn bilgisi dahilindedir ve Araplar’ýn tamamýna meçhul kalan bir kýsmý yoktur.

b) Mantýk Unsuru. Güçlü bir muhakemeye sahip olmasý, Þâfiî’ye dil ve baðlamla ilgili verileri mantýkî bir tutarlýlýk içinde ve maharetle iþlemesine imkân vermiþtir. Bu özelliði sünnet birikimi bakýmýndan Ahmed b. Hanbel, sahâbe ve tâbiîn görüþleri (âsâr) bilgisi bakýmýndan Mâlik b. Enes düzeyinde olmasa bile bu alanlardaki bilgileri tutarlý bir bütünlüðe kavuþturmada onlardan farklý bir konuma getirmektedir. Nitekim Ahmed b. Hanbel, Allah’ýn kitabý ve Resûlullah’ýn sünneti konusunda en fakih kiþinin Þâfiî olduðunu belirtmiþtir. Bütün yazýlý ve sözlü fikriyatýnýn ana çizgisini oluþturan bu anlayýþý Þâfiî ayný zamanda bir hayat tarzý olarak benimsemiþtir. Ehl-i hadîsin Þâfiî hakkýndaki minnettarlýk ifadeleri, onun kendilerine sahip bulunduklarý malzemeden nasýl yararlanacaklarýný öðrettiðini göstermekte, bu da Þâfiî’nin mantýk unsurunun uzantýsý olan yöntem bilgisi konusunda seçkin bir konuma ulaþtýðýna ayrý bir kanýt teþkil etmektedir. Onun bu konuda saðladýðý destek sayesinde ehl-i hadîs kendini toparlayarak varlýk göstermeye baþlamýþtýr. Nitekim Ahmed b. Hanbel, Þâfiî’nin açýklamalarýndan önce hadisin nâsih ve mensuhunu bilmediðini, ashâb-ý hadîsin hadislerin mânalarýný anlamadýðýný, yakalarýný Ebû Hanîfe’nin talebelerinin elinden kurtaramadýðýný, Kerâbîsî de Þâfiî’yi dinleyene kadar kitap, sünnet, ittifak (icmâ) gibi terimleri bilmediklerini ve düþünce dünyalarýna bu terimleri onun soktuðunu, onun sayesinde sünenin çoðundan istinbatý kavradýklarýný belirtmiþtir. Mýsýr halkýna ilmî tartýþma usulünü öðretenin Þâfiî olduðunu söyleyen Ebû Abdullah Ýbn Abdülhakem, onun bu husustaki üstünlüðünü anlatmak için kendisiyle münazaraya giren kiþilere acýdýðýný ifade etmiþtir. Bütün bu rivayetler Þâfiî’nin güçlü bir diyalektiði olduðunu göstermektedir; ancak Þâfiî spekülatif düþünceye iltifat etmeyen bir kiþiliðe sahiptir. Tefekküründe geçmiþin mirasýný ve beþerî tecrübeyi dikkate alýrsa da kayýtsýz þartsýz teslim olmaz. Taklidi deðil ictihadý esas kabul eden bir bakýþ açýsýna sahip bulunduðu için Kur’an ve Sünnet birikimi dýþýnda hiçbir veriyi sorgulamadan almayý kabul etmez.

Kelâm. Kendi eserlerinde açýk ifadelere rastlanmamakla birlikte Þâfiî’nin bu konudaki yaklaþýmlarýyla ilgili rivayetlere göre baþlangýçta kelâmla uðraþtýðý halde bu alanda kiþinin ayaðýnýn her an kayabileceði ve kötü bir âkýbete mâruz kalabileceði gerekçesiyle kelâmý býrakýp fýkha yönelmiþ, istediði takdirde muhalif gördüðü her anlayýþla ilgili bir kitap telif edebileceðini, fakat kelâmla birlikte anýlmak istemediði için buna giriþmediðini söylemiþ, talebelerini de kelâmla meþgul olmaktan sakýndýrmýþ, döneminin kelâmcýlarýna karþý mesafeli durduðu gibi onlarýn kelâm anlayýþlarýný aðýr bir dille eleþtirmiþtir. Gözün bir görebilme sýnýrý olduðu gibi aklýn da eriþebildiði bir sýnýrý bulunduðunu (Ýbn Ebû Hâtim, s. 271) ve baþta itikadî meseleler olmak üzere bütün dinî meselelerin vahiy kaynaklý bilgi çerçevesinde izah edilmesi gerektiðini belirten Þâfiî, ehl-i kelâmýn itikadî meseleleri Kur’an ve Sünnet’ten baðýmsýz sýrf rasyonel bir zeminde ele aldýðý kanaatindedir. Ýmam Þâfiî Kur’an’ýn mahlûk olduðunu iddia edenlere þiddetle karþý çýktýðý gibi Râfizî, Kaderî, Mürciî gibi fýrkalarý eleþtirdiðine dair rivayetler mevcuttur.

Ýtikad esaslarýnýn naslarda ifade edildiði þekliyle benimsenip teslim olunmasý gerektiðini belirten, felsefî izahlara gidilmesini tasvip etmeyen ve bunun pratik bir yararýnýn da olmadýðýný düþünen Þâfiî’ye göre kulun görevi Allah’ýn rýzasýný kazanmaya yarayacak amelleri belirleyip yerine getirmektir. Bunu býrakýp Allah hakkýnda konuþmak bir tür haddi aþmaktýr. Bir tartýþmada imanýn söz ve amelden oluþtuðu ve artýp eksildiði tezlerini baþarýyla savunup rakibine üstün gelen Þâfiî’nin amel merkezli bir din anlayýþýný benimsediði anlaþýlmaktadýr. Þâfiî’ye göre, iman artma-eksilme göstermeyen sabit bir yapý olsaydý insanlar arasýndaki fazilet farký meydana gelmezdi; herkes eþit olur ve üstünlük de anlamsýz kalýrdý. Müminler imanlarýnýn tamam oluþu sayesinde cennete girerler, imandaki fazlalýkla da Allah nezdindeki dereceleri farklýlaþýr; imandaki eksiklik sebebiyle kusurlu bulunanlar ise cehenneme girerler. Þâfiî, Allah’ýn sýfatlarý ve inanýlacak þeyler konusunda sorulan bir soruya þöyle cevap vermiþtir: Allah’ýn Kur’an ve Sünnet ile haber verilmiþ isim ve sýfatlarý vardýr. Bunlardan delille sabit herhangi bir hususu reddetmek hiç kimseye câiz deðildir. Delil getirilmesine raðmen inkâr eden kiþi kâfir olur. Delil sabit olmadan kiþi bilmemekte mâzur sayýlýr. Zira bu akýlla ve düþünmekle kavranabilecek bir husus deðildir. Kendisine haber ulaþmadýkça bu tür konularda kimseyi tekfir etmeyiz; bu sýfatlarýn varlýðýný kabul eder ve bunlarda teþbihe gitmeyiz. Kaderle ilgili bir soruya da, “Allah hayrýn da þerrin de yaratýcýsýdýr” cevabýný vermiþtir.

Usulü. Þâfiî’ye göre dinî hüküm ancak dinî bilgi saðlayan bir kaynaða (cihetü’l-ilm) dayanýlarak verilebilir. Bu kaynaklar ise Kur’an veya Sünnet’te yer alan haber, icmâ ve kýyastýr.  Þeybânî ile girdiði bir münazarada bir asla dayanmadan veya bir asla dayalý kýyas olmadan dinî bir konuda görüþ beyan edilemeyeceðini, asýl terimiyle de Allah’ýn kitabýný, Resûlullah’ýn sünnetini, sahâbî kavlini ve icmâý kastettiðini belirtmiþtir. Ona göre dinî bilgi saðlayan herhangi bir asýl hakkýnda “niçin” ve “nasýl” sorularý sorulamaz. Ýnsanýn görevi o aslý doðru anlayýp gereðince yaþamaktýr.

a) Kitap ve Sünnet. Þâfiî’ye göre Kur’an’daki muhtevaya ancak Arap dili vasýtasýyla ulaþýlabilir. Bir baþka ifadeyle Arap dili Kur’an’ý anlama faaliyetinin kilit noktasýný oluþturur. Kur’an’ýn baþka dillerden bir þey içermediðini, tamamýyla Arapça olduðunu savunduðu için bu durumun Hz. Muhammed’in mesajýnýn evrensel olmasýyla nasýl baðdaþtýrýlabileceði meselesini geniþ biçimde ele alýr. Kur’an’ýn tamamýnýn Arap diliyle indiði tezini iþlerken onun ihtiva ettiði bilginin -tek tek kiþilerin dil düzeyini aþsa bile- bütün Araplar’ýn dil birikimlerinin sýnýrlarý dýþýna çýkmayacaðýna, yani Kur’an’ý anlamanýn imkân dahilinde olduðuna dikkat çektiði gibi bunu sünnetle ilgili deðerlendirmesinde de bir öncül biçiminde kullanýr. Þöyle ki: Kur’an’ýn içerdiði bilginin tamamý Arap dilinin sýnýrlarý içinde ve bu dilin güvencesi altýnda olduðu gibi mevcut sünnet bilgisi de bütün âlimlerin bilgisi dahilindedir. Bir âlim bilerek sünnete aykýrý hüküm vermez, ancak baþkasýnda olduðu halde kendisinde bulunmadýðý için bir hadise aykýrý hüküm vermiþ olabilir. Bu durumda ona yakýþan, ilgili hadisi öðrendikten sonra kendi görüþünden vazgeçip o sünnetin öngördüðü noktaya gelmektir.

Ýmam Þâfiî’nin düþünce silsilesi þu þekilde ifade edilebilir; Kur’an’ýn varlýk sebebi insanlarý karanlýklardan aydýnlýða çýkarmak ve ilâhî çizgiye ulaþtýrmaktýr (“Elif Lâm Râ. Bu Kur'an, Rablerinin izniyle insanlarý karanlýklardan aydýnlýða, mutlak güç sahibi ve övgüye layýk, göklerdeki ve yerdeki her þey kendisine ait olan Allah'ýn yoluna çýkarman için sana indirdiðimiz bir kitaptýr. Þiddetli azaptan dolayý vay kafirlerin haline.”  Ýbrâhîm 14/1). Kur’an, ilâhî çizgiyi bulmak ve o doðrultuda yaþamak isteyenler için gerekli her türlü bilgiyi içermektedir (Ey Muhammed!) Her ümmetin kendi içinden üzerlerine bir þahit göndereceðimiz, seni de onlarýn üzerine bir þahit olarak getireceðimiz günü düþün. Sana bu kitabý; her þey için bir açýklama, doðru yolu gösteren bir rehber, bir rahmet ve müslümanlar için bir müjde olarak indirdik.” Nahl 89). Resûl-i Ekrem’e Kur’an’ýn muhtevasýný açýklama görevi verilmiþtir (“O peygamberleri) apaçýk belgeler ve kitaplarla gönderdik. Ýnsanlara, kendilerine indirileni açýklaman ve onlarýn da (üzerinde) düþünmeleri için sana bu Kur'an'ý indirdik. Nahl 44). Hz. Muhammed’e, (sav) Allah katýndan / O’nun buyruðuyla dilediði kullarýnýn ilâhî çizgiye gelmesinde bir meþale iþlevi görmek üzere bir ruh vahyedildiði bildirildiðine göre (“Ýþte sana da, emrimizle, bir ruh (kalpleri dirilten bir kitap) vahyettik. Sen kitap nedir, iman nedir bilmezdin. Fakat biz onu, kullarýmýzdan dilediðimizi, kendisiyle doðru yola eriþtireceðimiz bir nur yaptýk. Þüphesiz ki sen doðru bir yola iletiyorsun; göklerdeki ve yerdeki her þeyin sahibi olan Allah'ýn yoluna. Ýyi bilin ki, bütün iþler sonunda Allah'a döner.” Þûrâ 52) peygamberliði sýrasýnda söyledikleri ve yaptýklarý sýradan insanlarýn fiil ve sözleriyle asla mukayese edilemez. Dolayýsýyla diðer insanlarýn ictihadlarý nitelikli de olsa hadislerle bir kefeye konamaz. Suyun varlýðý durumunda teyemmüme gidilemediði gibi hadis varken de kýyasa müracaat edilemez. Aleyhine söylenenleri cevaplandýrýrken, “Ben Resûlullah’ýn sünnetine muhalefet edene muhalefet etmiþimdir” diyerek bütün fikrî tartýþmalara onun sünnetini müdafaa sâikiyle girdiðine, yani kendi dinî düþüncesinin Resûlullah’ýn sünnetine odaklandýðýna dikkat çeker.

Nebevî sünneti Kur’an’ýn doðru anlaþýlmasýnýn ve sakat yorumlardan korunmasýnýn güvencesi olarak gören Þâfiî, sünneti içeren sahih hadisleri belirlemeye ve bunlarý baþarýlý þekilde yorum sürecine katmaya gayret sarfetmiþtir. Þâfiî, bir hadisin kabulü için Hz. Peygamber’e ulaþýncaya kadar sika râvilerce aktarýlmýþ olmasýný, yani ittisâl þartýný taþýmasýný yeterli sayar; rivayet zincirini oluþturan halkalardaki râvilerin sayýsýný haberin kabulü açýsýndan önemli görmez.

Yorumlama sürecinde birer veri þeklinde dikkate alýnmasý gereken unsurlar arasýna Kur’an’ýn yaný sýra mütevâtir ve âhâd türleriyle bütün sahih hadisleri de katan Þâfiî, müctehidin bu veriler arasýnda çeþitli düzenlemeler yaparak hüküm çýkarmasý gerektiðini düþünür. Bu ayný zamanda Þâfiî’nin iç içe geçmiþ olan beyan ve ictihad teorilerinin ifadesidir. Þâfiî, vahiy ürünü verilerin bir müslümanýn dünyada ihtiyaç duyacaðý bütün çözümleri ya açýkça (nas) ya da üstü kapalý bir þekilde (delâlet) barýndýrýp açýkladýðýný (beyan) düþünür. Gerekli donanýma sahip bir müctehid bu veriler arasýnda kuracaðý iliþkilerle, yapacaðý yorumlamalarla ilgili hükümleri keþfedebilir. Lowry’in ifadesiyle Þâfiî’nin beyan kavramý, hukukun (fýkhýn) ilâhî mimarisini son ayrýntýsýna kadar inerek tasvir etmeye dönük bir teþebbüs görünümü taþýmaktadýr (Studies in Islamic, s. 50). Kaynaklara göre Ýmam Þafii (ra) ye kadar sünnet kavramý örnek alýnmaya deðer her uygulama olarak bilinirken Ýmam Þafii (ra) sünnet kavramýný yalnýzca Peygamber Efendimize (sav) tahsis etmiþtir. Günümüzde de sünnet denilince Peygamber Efendemizin( sav) uygulama ve tavsiyeleri anlaþýlýr.

b) Ýcmâ. Þâfiî er-Risâle’de icmâýn dayanaklarý arasýnda Kur’an’dan bir âyet zikretmese de bu konuda Nisâ sûresinin 115. Âyetiyle (“Kim, kendisine hidayet (doðru yol) besbelli olduktan sonra peygambere karþý çýkar, mü'minlerin yolundan baþkasýna uyarsa, onu yöneldiði yolda býrakýrýz ve cehenneme sokarýz. Orasý ne kötü bir varýþ yeridir. ) istidlâl mantýk :“bir iddiayý ispat etmek amacýyla delil ortaya koyma”-Fýkýh: Hz. Peygamber’in sünnetinin dinde ikinci kaynak sayýlarak bu iki kaynaðýn ilke olarak kýyamete kadar din konusunda yeterli olmasý,- Kelam: “bir hüküm veya kavramýn doðruluk yahut yanlýþlýðýný kanýtlamak için zihnin yaptýðý akýl yürütme eylemi”) ettiðine iliþkin bir menkýbe yaygýnlýk kazanmýþtýr.

Müslümanlarýn hata üzerinde birleþmeyecekleri temasýný cemaate baðlýlýðý emreden hadislere dayandýran Þâfiî bununla müslüman topluluðun fizikî anlamda bir birlikteliðinin deðil helâl sayma, haram sayma ve bu kapsama giren hususlara riayet konusunda ayný noktada birleþmesinin kastedildiðini belirtir. Ýmam Þâfiî’nin teorik planda ictihada dayalý icmâý da delil kabul ettiði, ancak bunu haber-i vâhidden (“bir kiþinin diðer bir kiþiden naklettiði haber” Fýkýh: Doðruluðu bilindiði için Hz. Peygamber’in sözü kendisini þifahen dinleyenler açýsýndan hüccet kabul edilmiþtir. ) sonraki sýraya yerleþtirdiði görülmektedir

c) Kýyas. Þâfiî’ye göre müslümanýn karþýlaþtýðý her olayýn mutlaka dinî bir çözümü olduðuna göre bu çözüm ya naslarda doðrudan ifade edilmiþtir ya da onlarda çözüme dair bir iþaret (delâlet) vardýr. Naslarda doðrudan bir hüküm mevcutsa ona uymak, deðilse doðruya ulaþtýracak delâleti araþtýrmak gerekir. Bu delâleti araþtýrmak ictihad, bir diðer adýyla kýyastýr ve ancak ehil olanlar tarafýndan yapýlabilir.

Þâfiî’ye göre kýyas, birtakým delillerle Kur’an’da veya Sünnet’te yer alan habere uygun bir netice elde etme çabasý yahut bu þekilde elde edilmek istenen þeydir. Kur’an ve Sünnet varýlmak istenen doðru hedefin iþaretleridir. A) Allah veya resulü bir þeyi bir özelliðinden dolayý haram veya helâl kýldýðýný belirtmiþse, Kur’an yahut Sünnet’in temas etmediði bir baþka þeyin ayný özelliðe sahip olduðu tesbit edilirse o þey helâl veya harama ilhak edilir. b) Bir þeyin birden fazla benzeri olmakla birlikte bunlardan birine daha fazla benzediði belirlendiðinde bu da ona katýlýr. 

Diðer Delillere Bakýþý. a) Amel-i Ehl-i Medîne. Aðýrlýklý biçimde sahâbe, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiîn kavil ve uygulamalarýndan oluþan bu delili kullanýlýþ biçimi açýsýndan sakýncalý bulan Þâfiî bunun sahih hadisleri tasfiye mekanizmasý olarak iþletilmesinden endiþe eder. Ona göre eðer bu bir icmâ ise icmâýn þartlarýný taþýmasý gerekir. Þâfiî’nin düþünce sisteminde bu delilin sahâbî kavlinden öte bir deðeri yoktur. Ancak hadis bulunmadýðý takdirde ve kýyastan sonra gelmek þartýyla Þâfiî’nin buna itiraz etmediði neticesi çýkarýlabilir. Þâfiî’nin usulünde sadece Kur’an ve Sünnet naslarý asýl kabul edilir.

b) Sahâbî Kavli. Þâfiî, bu konuda Mýsýr öncesi dönemde Mâlik’in düþüncesine paralel bir yaklaþýma sahipken yeni dönemde son derece temkinli bir tavýr ortaya koymuþ, hadis bulunduðu sürece hüküm tesisi için sahâbî kavline dayanma ihtiyacý duymamýþtýr. Þafii sahâbî kavillerinde ayrýlýk bulunmasý durumunda mevcut görüþlerden hangisi kitap, sünnet veya icmâa uygunsa yahut kýyas yönünden daha doðru ise onu kabul edeceðini belirtmiþtir. 

c) Ýstihsan. Fýkýhta özel gerekçelerle açýk kýyastan, genel ve yerleþik kuraldan ayrýlýp olayýn özelliðine uygun çözüm bulma metodunu ifade eden þer‘î delil. Ali Bardakoðlu-DÝA)  

Eserleri. Þâfiî’nin fýkýh birikimi büyük oranda bizzat kaleme aldýðý, kýsmen de talebelerine imlâ ettiði eserler yoluyla gelmiþtir. Bugün Þâfiî’ye nisbet edilen eserler kavl-i cedîd dönemine ait olup tamamýnýn râvisi Rebî‘ b. Süleyman el-Murâdî’dir.

1. el-Üm. Þâfiî’nin cedîd dönemi fýkýh düþüncesini en ayrýntýlý biçimde yansýtan ve mezhebin ana kaynaðýný oluþturan bu eseri Rebî‘ b. Süleyman ile Za‘ferânî küçük farklýlýklarla ayrý ayrý rivayet etmiþlerdir.

2. er-Risâle. Þâfiî’nin fýkýh usulüne dair görüþlerini ihtiva eden ve fýkýh usulü alanýnda günümüze ulaþan ilk kitap olmasý bakýmýndan önem taþýyan bu eser.

3. el-Ýmlâ (el-Emâlî). Þâfiî’nin bizzat yazmayýp öðrencilerine dikte ederek oluþturduðu kitaplara el-Ýmlâ veya çoðul þekliyle el-Emâlî denir. Bu isimle müstakil bir eser günümüze intikal etmemiþse de Þâfiî fürû literatürü ile tarih ve tabakat kitaplarýnda mezhep imamýna bu isimlerde eserler atfedilmiþtir.

4. er-Red ʿalâ Muḥammed b. el-Ḥasan eþ-Þeybânî. Þeybânî’nin el-Ḥucce ʿalâ ehli’l-Medîne’deki iddialarýna kýsmî cevap niteliðindedir. Þâfiî bu risâlede seçtiði örneklerle Irak fakihlerinin kýyas anlayýþýndaki zaaflarý göstermekte ve kendilerini en güçlü bilindikleri noktada eleþtirmektedir.

5. Siyerü’l-Evzâʿî. Ebû Hanîfe’nin Kitâbü’s-Siyer’ine Evzâî’nin yazdýðý reddiye için Ebû Yûsuf bir reddiye kaleme almýþ, Þâfiî de Evzâî’yi savunmak ve Ebû Yûsuf’u eleþtirmek için bu eseri telif etmiþtir.

6. Ýḫtilâfü’l-ʿIrâḳýyyeyn. Þâfiî, el-Üm içinde yer alan bu eserinde Ebû Yûsuf’un Ýḫtilâfü Ebî Ḥanîfe ve Ýbn Ebî Leylâ adlý eserinden birtakým örnekler seçerek Ebû Hanîfe ile Ýbn Ebû Leylâ arasýndaki ihtilâf noktalarýný deðerlendirmekte ve çoðunlukla Ýbn Ebû Leylâ’dan yana tavýr ortaya koymaktadýr.

7. Ýḫtilâfü ʿAlî ve ʿAbdillâh b. Mesʿûd. el-Üm’de bu baþlýkla yer alan (VII, 172-201) ve Hz. Ali ile Abdullah b. Mes‘ûd arasýndaki ihtilâflarý konu edindiði izlenimi veren eser aslýnda Iraklýlar’ýn bu iki sahâbîye aykýrý düþtükleri konularý iþlemektedir. Risâle er-Red ʿalâ Muḥammed b. el-Ḥasan eþ-Þeybânî’nin bir tür devamý niteliðindedir.

8. Cimâʿu’l-ʿilm. Hz. Peygamber’den gelen haberleri bütünüyle reddeden ehl-i kelâmýn yaklaþýmýný ilmî bulmadýðý için bunlarý dýþarýda býrakarak haber-i vâhid niteliðindeki hadisleri ancak birtakým ilâve þartlar eþliðinde kabul eden ehl-i re’yin yaklaþýmýný eleþtirmektedir.

9. Ṣýfatü nehyi Resûlillâh. Eserde Hz. Peygamber’e ait nehiy kipli ibarelerin delâleti tahlil edilmektedir.

10. Ýbṭâlü’l-istiḥsân. Þâfiî bu risâlede dinî kaynaklar ve bunlardan hüküm çýkarma yöntemine dair yaklaþýmýný açýklayýp istihsanýn geçerli bir yöntem olmadýðýný kanýtlamaya çalýþmaktadýr.

11. Ýḫtilâfü Mâlik ve’þ-Þâfiʿî. Bu risâlede Ýmam Mâlik’in sünnet ve amel-i ehl-i Medîne anlayýþý eleþtirilmektedir. Þâfiî’nin sahâbî kavline yönelik anlayýþýna ýþýk tutan ifadeler de içeren eserde pek çok örnek gösterilerek sahih hadis yanýnda sahâbî kavil ve tatbikatýnýn ne destekleyici ne de zayýflatýcý bir role sahip olduðu vurgulanmakta ve hadisler karþýsýnda amel-i ehl-i Medîne’ye belirleyici bir konum atfedilmesi eleþtirilmektedir.

12. Ýḫtilâfü’l-ḥadîs̱. Kendi türünün ilk eseri olan bu risâle hadisler arasý çatýþmalarý ve çözüm yollarýný konu edinmektedir.  Her þeyin en doðrusunu bilen Allah (cc) týr.

 BÝLAL AYBAKAN DÝA