MELÂMÝYYE

III. (IX.) yüzyýlda Horasan’da Sûfîlik’ten ayrý bir akým olarak ortaya çýkýp IV (X) ve V. (XI.) yüzyýllar boyunca etkili olduktan sonra VI. (XII.) yüzyýldan itibaren tasavvufun tarikatlar þeklinde örgütlenmesi sürecinde bunlarýn içinde bir neþve halinde varlýðýný sürdüren Melâmetiyye veya melamiyye, Tibyanü vesa’ili’l-haka’ik adlý eserinde XIX. yüzyýl sûfî müelliflerinden Harîrîzâde Kemâleddin Efendi’nin üç tarikat olarak bahsederek sýnýflandýrdýðý (tarikatlar öncesi dönemde Hamdûn el-Kassâr’a (ö. 884) nisbetle bir tarikat olarak (Kassâriyye), Ömer Dede Sikkînî’ye (ö. 1475) izâfeten ettiði Bayramiyye tarikatýnýn bir kolu olan Melâmiyye (Melâmiyye-i Bayramiyye) ve Muhammed Nûrü’l-Arabî’ye (ö. 1888) nisbeten Melâmiyye (Melâmiyye-i Nûriyye kolu). IV. Yüzyýlda Niþabur’da ortaya çýkan bir zühd hareketidir. (O dönemde sufiler zahid olarak tanýnýyordu.  

Mâlikî, Zâhirî ve Hanbelîler’in azýnlýkta olduðu, Hanefîler’le Þâfiîler arasýnda yoðun bir düþmanlýðýn yaþandýðý, Þiî gruplarýyla Kerrâmiyye mensuplarý, Mutatavvia ile Hâricî bakiyeleri gibi bazý aþýrý gruplar arasýnda çatýþmalarýn meydana geldiði bir ortamda, Niþabur’da zuhur eden Melamiyye IV. (X.) yüzyýldan itibaren Ýslâm dünyasýnýn diðer bölgelerine de yayýlmýþtýr.

Melâmetiyye hakkýndaki bilgilerin temel kaynaðý, akýmýn önde gelen isimlerinden Ebû Osman el-Hîrî’nin talebesi Ýbn Nüceyd’in torunu Nîþâburlu müellif Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî’nin (ö. 1021) Risâletü’l-Melâmetiyye adlý eseridir. Ancak Tehzib-ül Esrar’ýn (Harguþi) daha önce yazýldýðýný kabul edenler vardýr.

1015 yýlýnda vefat eden Hargûþî’ye (Tehẕîbü’l-esrâr üçüncü bölüm) göre Melâmetîler; Allah yolunda “kýnayanýn kýnamasýndan korkmamanýn” (Mâide 54) temel ilkeleri olmasý sebebiyle halkýn beðenisini kazanmak için dýþ görünüþlerini süslemeye, toplum arasýnda ayýrt edilmelerini saðlayan bir görünüþe sahip olmaya önem vermediklerini, gönül dünyalarýný ve sýrlarýný bezemek amacýyla Allah’a yöneldiklerini, hayrý gizleme ve þerri açýða vurmanýn, Kaderiyye’nin havfý ve Mürcie’nin recâsý üzere olmanýn temel özelliklerinden olduðunu, bâtýnlarýnda iddia, zâhirlerinde riya bulunmadýðýný ve Allah ile aralarýnda bir sýr olan gönül dünyalarýndan kendilerinin bile haberdar olmayan kiþilerdir.

Hargûþî’ye göre Melâmetîler’in metodu ilme, sûfîlerin metodu hale dayanmaktadýr. Hargûþî, Melâmetîler’in çalýþmayý ve kendi el emekleriyle geçinmeyi tercih ve teþvik etmelerine karþýlýk sûfîlerin çalýþmayý býrakýp zühd ve tevekkül üzere yaþadýklarýný, Melâmetîler’in mârifetin çalýþma ve þahsî gayretle elde edilebileceðine inandýklarýný, sûfîlerin ise mârifetin rabbânî bir mevhibe olarak tecelli edeceði görüþünde olduklarýný ve Melâmetîler’in sûfîlerin vecd ve tevâcüd halinde ortaya koyduklarý raks ve semâ gibi halleri doðru bulmadýklarýný belirtir.

Hargûþî’ye göre Melâmetîler’in baþlýca özellikleri þunlardýr: Bâtýnlarýndaki “nefsin kendisine ait olmayan bir þeyi kendine izâfe etmesi” anlamýna gelen her türlü iddiayý terkedip yalnýzca gönüllerini terakki ettirmeye çalýþýrlar. Baþkalarýnýn kusurlarýyla ilgilenmeyi býrakarak kendi kusurlarýyla meþgul olurlar. Onlarýn halleri Allah ile kendi aralarýnda sýmsýký sakladýklarý sýrlardýr; bunlarý baþkalarýndan gizleme konusunda çok titiz davranýrlar. Çarþýda, pazarda, sokakta halk ile iç içe yaþar, ancak gönüllerindeki mânevî halleri onlardan saklamaya özen gösterirler. Zâhirleriyle bâtýnlarýný, bâtýnlarýyla zâhirlerini kýnamaya devam ederler. Seyrüsülûk metotlarý “halk ile tahalluk, Hak ile seyr”, yani halk içinde onlardan biriymiþ gibi hareket etmek, fakat Hak’tan bir an bile gafil olmamaktýr. Ýbadet ve taatleri ifa ettikten sonra hemen unuturlar, çünkü onlarý unutmamak onlara deðer vermek anlamýna gelir; bu da kibir, ucb ve riyaya sebep olur.

Sülemî ilim ve hal sahiplerini dinî hükümlerin zâhirleriyle meþgul olan þeriat ulemâsý; Allah’a yönelen, dünyevî þeylere karþý zühdü seçen, mârifetullah tâlibi sûfîler ve Allah’ýn vuslat ve kurbiyetiyle bâtýnlarýný süslediði Melâmetîler olarak üç gruba ayýrmýþ, Allah’ýn bu mazhariyetine ulaþan Melâmetîler’in artýk O’ndan ayrýlmasýnýn mümkün olmadýðýný söylemiþtir. Allah’ýn onlarýn mânevî hallerini insanlarýn bilmesini istemediðini, bu sebeple kendisiyle onlar arasýndaki halin selâmette olmasý için onlarý zâhirî özellikleriyle insanlara gösterdiðini, zâhirleri bâtýnlarýna yansýdýðýnda insanlarýn fitneye düþmemesi için Cenâb-ý Hakk’ýn onlara böyle davrandýðýný belirtir. Allah ile iliþkilerinde sûfîleri Hz. Mûsâ’ya, Melâmetîler’i Hz. Peygamber’e benzeten Sülemî, Hz. Mûsâ’nýn rabbiyle konuþurken bâtýnýn tesirinin yansýdýðýný, Resûl-i Ekrem’in mi‘racda nâil olduðu kurbiyetten sonra bile bâtýný zâhirine yansýtmadýðýný, halka döndüðünde onlardan biriymiþ gibi dünyevî iþlerine devam ettiðini ve bunun en üstün ubûdiyyet hali sayýldýðýný kaydeder.

Sûfî ile Melâmetî arasýndaki temel fark üzerinde duran Sülemî’ye göre sûfînin zâhiri bâtýnýný anlattýðý ve sýrlarýnýn nuru fiil ve sözlerinde zâhir olduðu için o Hallâc-ý Mansûr ve benzerlerinin yaptýðý gibi iddialarda bulunmaktan, Allah’ýn kendisine keþfettiði gayb sýrlarýný açýklamaktan ve Allah’ýn onun eliyle gerçekleþtirdiði kerametleri insanlara göstermekten çekinmez. Melâmetî ise Allah’ýn emini olup kendisiyle rabbi arasýndaki hali kendisine saklar. Öte yandan Melâmetî hiçbir iddia sahibi deðildir. Çünkü ona göre iddia cahillik ve münasebetsizlikten ibarettir ve eksiklikten kurtulamamýþ olmanýn delilidir. Melâmetî, Allah’ýn kendisini kerametle imtihan etmesinden ve insanlarýn bu kerametten dolayý fitneye düþmesinden çekindiði için keramet göstermez.

Sülemi’ye göre Melametiliðin ilkeleri þu þekildedir: Zâhirin ibadetlerle süslenmesini þirk, bâtýnýn hallerle süslenmesini irtidad saymak; kendilerine lutuf olarak verilen þeyi kabul etmeyip nefsi aþaðýlamak için onu zillet içinde talep etmek, baþkalarýnýn haklarýný vermek, fakat hak peþinde koþmamak, nefis bir þeye çaba göstermeden sahip olmayý isterse onu o þeyi çalýþarak elde etmeye yöneltmek, bu amaçla o þeye bir deðer atfetmeyi ve ondan nefsin lezzet almasýný önlemek, isyan da etse itaat de etse nefsi her halde itham etmek; taatlerden lezzet almaya engel olmak; Allah’ýn kendilerine verdiði nimetleri her hâlükârda yüceltmek, kendilerinden kaynaklanan itaat ve amelleri küçük görmek, nefsinde bir varlýk görmemek ve dolayýsýyla bir iddiada bulunmamak, ilim hakkýnda konuþmayý, ilimle övünmeyi ve ehli olmayana Allah’ýn sýrlarýný açýklamayý terketmek; halktan farklý giyinmemek; hizmet ve hürmet edilmeyi hor görmek; kerametleri gizlemek, bunlarý istidrâc, Hak yolundan ayýran hileler olarak deðerlendirmek; semâ, zikir ve ilim meclislerinde aðlamayý terketmek, ancak hüznü elden býrakmamak; ilim ve iþaretlerin incelikleri hakkýnda konuþmayý býrakýp emir ve nehiy sýnýrlarýný gözetmek; insanlardan yardým istememek, duasý kabul olunca üzülmek ve bunu bir hile olarak görmek Sülemî’nin zikrettiði ilkeler arasýnda sayýlabilir.

Sülemî’nin tesbitlerine göre ilk dönem Melâmetîler’inin temel ilkesinin riya, kendini beðenme ve þöhret düþkünlüðü gibi nefsin tezâhürlerine karþý nefsi kýnama (levm) yöntemiyle mücadele etme ve ihlâsý gerçekleþtirme olduðu söylenebilir. Bu anlayýþýn sonucu olarak Melâmetîler amellerini gizleme taraftarý olmuþlar, kalbî ve fiilî amellerinin baþkalarý tarafýndan bilinmesini hoþ karþýlamadýklarý gibi kendilerini fark ettirecek özelliklerle ortaya çýkmaktan sakýnmýþlar, bu sebeple sûfîler gibi özel kýyafetler giyinmeyip halktan biriymiþ gibi görünmeyi tercih etmiþlerdir. Ýbn Teymiyye’nin bile takdirle andýðý bu anlamdaki Melâmetîlik, sûfîlerin âdâb-erkân ve kýyafetlerine muhalif bir hareket olarak deðerlendirilmiþtir. Sûfîlerin, daha sonraki dönemlerde tarikatlar þeklinde örgütlenip kendilerine özgü yaþam tarzý ve kýyafetlerle halktan ayrýlmalarýna karþýlýk melâmet ehli bunlara gerek duymamýþ ve kendilerine toplum içinde ayrý bir zümre görünümü vermeyi uygun bulmamýþtýr.

Melâmetîliðin esaslarý arasýnda fakr ve tecerrüd bulunmadýðý gibi Melâmetîlik’te dünyanýn dýþlanmasý olarak anlaþýlabilecek bir yaklaþým yoktur.

V. (XI.) yüzyýldan itibaren tasavvufun bütün Ýslâm dünyasýnda yaygýnlýk kazanýp VI. (XII.) yüzyýlda tarikatlar vasýtasýyla örgütlenme sürecine girmesinden sonra Melâmetîlik tasavvufun içinde ayrý bir damar ve bir neþve olarak etkisini sürdürmeye devam etmiþtir.

Sühreverdî Melâmetîler’in hallerinin yüce, makamlarýnýn aziz olduðunu, hadislere ve sünnete baðlý bulunduklarýný, amellerinde ihlâsý gerçekleþtirmeye çalýþtýklarýný, fitneye kapýlmýþ olanlarýn zannettikleri kötülüklerin onlarda bulunmadýðýný, Kalenderîler’in ise kalp temizliðinin verdiði sarhoþlukla þer‘î sýnýrlarý aþtýklarýný, Melâmetîler’in kýlýk kýyafet, hareket ve davranýþlarýnda sýradan insanlar gibi görünerek mânevî hallerini gizlemeye gayret ettiklerini, Kalenderîler’in ise bilinmeye ve bilinmemeye aldýrýþ etmediklerini söyler.   

Tasavvufun tarikatlar þeklinde örgütlenmeye baþladýðý VI. (XII.) yüzyýldan itibaren onun içinde bir neþve ve bir meþrep olarak varlýðýný sürdüren Melâmetîlik bu dönemde ortaya çýkan baþta Hâcegân tariki-Nakþibendiyye, Kübreviyye ve Mevleviyye olmak üzere büyük tarikatlarý etkiledikten sonra XV. yüzyýlda Anadolu’da Hacý Bayrâm-ý Velî tarafýndan kurulan Bayramiyye tarikatý içinde yeniden zuhur etmiþ ve günümüze kadar etkisini sürdürmüþtür.

Ýkinci Devre Melâmîleri, Bayramîler. Bayramî Melâmîliði’nin kurucusu Hacý Bayrâm-ý Velî’nin önde gelen müridlerinden aþk ve cezbesi galip Ömer Dede Sikkînî’ye tarihlenir. Hacý Bayram Veli’nin vefatýndan sonra aþk ve cezbesi galip müridler Ömer Dede’ye (Emîr Sikkînî) ilim, zühd ve takvâ sahipleri de tac ve hýrkayý almýþ olan Akþemseddin’e baðlanmýþlardýr. Hacý Bayram Veli’nin yolu Þemsiyye-Bayramiyye olarak Akþemseddin tarafýndan devam ettirildi.

Bayramî Melâmîliði, Bayramiyye’den doðan bir kol olarak kabul edilmekle birlikte tarikat mensuplarý kendilerini bu tarikatýn bir kolu deðil tâbi bir devamý olarak görmüþler, Bayramî nisbesinin dýþýnda kendilerini herhangi bir sýfatla nitelendirmemiþlerdir. Ýdrîs-i Muhtefî’nin derviþlerinden Hakîkî Bey de tarikatý özel bir isimle tanýmlamamýþ, melâmeti kelime anlamýyla kullanarak derviþin kýnanmaya sebep olan, þeriat ve tarikat âdâbýna aykýrý davranýþlardan çekinmesi gerektiðini söylemiþtir.

Melâmet kavramýný Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî’nin tanýmladýðý þekilde tasavvuf makamlarýnýn en üst derecesi, Melâmî’yi de bu makama ulaþan kiþi olarak anlayan tarikat mensuplarý Melâmî sýfatýný kullanmanýn bir iddia ifade ettiði, bu makama ulaþmanýn çok zor olduðu ve ulaþýlmýþ olsa bile bunu söylemenin mümkün olmadýðý inancýyla bu sýfatý kendileri için kesinlikle kullanmamýþlardýr.

Bayramî Melâmîliði, Emîr Sikkînî’den sonra bir süre Kütahya kalesinde hapsedilen Bünyâmin Ayâþî, vefatýndan sonra hakkýnda mehdilik iddia ettiði suçlamasýyla þikayet edilen Pîr Ali Aksarâyî’nin irþad makamýna geçmesiyle devam etti. Hakkýnda mehdilik iddia ettiði için öldürüldüðü iddia edilen Pîr Ali Aksarayi’nin 17 Ocak 1539’da Kayseri’de vefat etmesinin ardýndan Melâmî kaynaklarýna göre kutbiyyet makamýna oðlu Ýsmâil Ma‘þûkī’nin geçtiði kabul edilse de Mir’âtü’l-ýþk müellifi Abdurrahman el-Askerî’ye göre, asýl yetki Vahdetin sýnýrsýz telakkilerini ifþadan çok takvâ ve azîmet yolunu tercih eden Pir Ahmed Edirnevi’de olmasýna raðmen Ýsmâil Ma‘þûkī icâzet almadan þeyhliðe kalkýþmýþtýr. 

Abdurrahman el-Askeri’ye göre Ýsmâil Maþuki’yi babasý Ýstanbul’a ilim tahsili için göndermiþ ve kesinlikle þeyhlik yapmaya kalkýþmamasý hususunda uyarmýþtýr. Ancak o Ýstanbul’da þeyhlik yapmaya baþlayýnca bazý þathiyeleri sebebiyle fitne çýkmýþ ve sonunda muhtemelen mülhidlik kelâm terimi olarak “Allah’ýn varlýðý veya birliðini, dinin temel hükümlerini inkâr etmek, bunlar hakkýnda kuþku beslemek veya uyandýrmak, dinî kurallarý hafife almak” mânasýnda kullanýlýr. Ýlhâda sapan kimseye mülhid denir.) suçlamasýyla idam edilmiþtir.

            Ömer Dede Sýkkini’den devam eden Bayrami Melamiliði, Pir Ali Aksarayi’nin  “Tarikimiz tarîk-i Hak’týr, ýþkî tariktir, serçeþme-i ýþk-ý Hazret-i Ali’dir. Sârbânýmýz Aziz Veys’tir. Þefaatimiz rûh-ý Mustafa’dýr. Þeriat fiilimiz, tarikat kavlimiz, hakikat halimiz, mârifet re’simalýmýz, fazl kârýmýz, muhabbet yârýmýz bünyâdýmýz, þevk merkebimiz, havf refikimiz, ilim silâhýmýz, hilim sahibimiz, tevekkül ridâmýz, kanaat gencimiz, sýdk menzilimiz, fakr fahrimizdir” sözü ve “Ahlâk-ý hamîde ile ârâste ve þeriat ile müzeyyen olun. Eðer üzerimize cilve eden sýrrýn sebatýný ve zâhir olan hallerin devamýný talep ederseniz þeriattan dýþarý çýkmayýn. Erenler þeriattan dýþarý çýkan bizden deðildir dediler. Þeriattan dýþarý çýkaný iki gözümden birisi dahi olursa çýkarýrým. Tarikime ilhâd karýþmasýný istemem” þeklindeki ifadesi, Pîr Ali’nin halifesi Sârbân Ahmed’in de bir mektubunda “þeriat, þeriat, yine þeriat” ifadesi, Bayramî Melâmîleri’nden XVII. yüzyýlda idam edilen Sütçü Beþir Aða’nýn “Her kim hilâf-ý þer‘ hareket ederse bizden deðildir” þeklindeki sözü Bayramî Melâmîleri’nin þeriata baðlýlýklarýný gösteren delillerden olmasýna raðmen vahdet-i vücûd anlayýþlarý, hakîkat-i Muhammediyye ve kutub (insân-ý kâmil) hakkýndaki inançlarý, kendilerini itikadî ve fýkhî hiçbir mezhebe baðlý görmemeleri, hatta Ebû Hanîfe’yi “dinin önünü art eyleyen bir kiþi” olarak tanýmlamalarý, tevellâ ve teberrâ sahibi olmalarý, þer‘î cezalarý kendi içlerinde uygulamalarý gibi özellikleri, Sünnî temeller üzerine kurulan Osmanlý Devleti’nin ve ulemânýn hiçbir þekilde kabul etmesi mümkün olmayan tavýrlarý Bayramî Melâmîleri’nin üstüne gidilmesine sebebiyet vermiþtir. 

Bu sebepten en çok takibata uðrayan ve zýndýklýk/mülhidlik suçlamasýyla idam edilen tarikat tarikat mensubu Bayrami Melamilerinden çýkmýþtýr dersek yanlýþ olmayacaktýr.

Üçüncü Devre Melâmîliði (Melâmiyye-i Nûriyye). Üçüncü devre Melâmîliðinin kurucusu Seyyid Muhammed Nûrü’l-Arabî kabul edilir. (ö. 1888). Bayramî Melâmîleri’nden bazý hususlarda ayrýldýðý için Bayramîler’ce, “mütelâmiyye” (Melâmîlik taslayanlar) diye adlandýrýlmýþlardýr. Müceddidiyye-i Nakþibendiyye, Þa‘bâniyye-i Halvetiyye, Ekberiyye ve Üveysiyye olmak üzere dört tarikattan hilâfet alan Muhammed Nûrü’l-Arabî’nin melâmet çizgisi, müntesiplerinden Harîrîzâde tarafýndan Tibyânü vesâʾili’l-ḥaḳāʾiḳ’ta Nakþibendiyye’nin bir kolu olarak deðerlendirilmiþtir.

Ýçine belli nisbette âdâb ve erkânýn girdiði belirtilen üçüncü devre Melâmîliðinde de tasavvuf düþüncesinin temelini vahdet-i vücûd anlayýþý oluþturmaktadýr. Selânik-Ustrumca’daki dergâhta Ehl-i sünnet inançlarýnýn temel eserlerinden ʿAḳāʾidü’n-Nesefî’yi okutmasý ve Nakþibendiyye ile Melâmiyye’nin seyrüsülûk esaslarýný ele aldýðý Risâle-i Ýcmâliyye fî sülûki’s-sâdâti’n-Nakþiyye ve’l-Melâmiyye adlý eserinde, “Müridin zikir almadan önce Ehl-i sünnet ve’l-cemâat itikadýna göre ibadetlerini yerine getirebilecek kadar bilgisi olmasý gerekir” þeklindeki tavsiyesi ve diðer birçok çalýþmasýnda ortaya koyduðu görüþleri onun Ehl-i sünnet inancýný benimsediðini göstermektedir.

Yusuf Ziya Ýnan eserlerinde Nûrü’l-Arabî’nin Ehl-i sünnet’e baðlýlýðýna özellikle dikkat çekmiþ, farz ibadetlerin yaný sýra sürekli nâfilelerle de meþgul olduðunu, Melâmîlik öðretisini Nakþibendiyye’nin temel teþkil ettiði bir sistem üzerine kurduðunu, düþünce olarak Muhyiddin Ýbnü’l-Arabî’nin vahdet-i vücûd görüþüyle Ýmâm-ý Rabbânî’nin vahdet-i þühûd görüþünü tavýr ve mertebe farký þeklinde tanýmlayarak telif etmeye çalýþtýðýný vurgulamýþtýr.

Nûrü’l-Arabî’nin bu görüþleri sebebiyle üçüncü devre Melâmîler’inin Ehl-i sünnet çizgisini benimsedikleri anlaþýlmaktadýr. Gölpýnarlý’ya göre Nûrü’l-Arabî, melâmeti benimsedikten sonra zâhir-i þeriata tam riayet eden Nakþibendiyye’nin görüþlerinden uzaklaþmýþtýr.

DÝA