EMEVÝLER DÖNEMÝ

Çalýþmamýzý vakýf, toplum ve þehir þeklinde kurguladýðýmýz için baþlangýcýndan itibaren Ýslam devletlerini kýsaca incelememiz gerekecek.

O halde ilk olarak Emevilerden baþlamamýz gerekir kanaatindeyim. Çünkü Emeviler saltanat þeklinde kurulmuþ ve devam etmiþ ilk islam devletidir ayný zamanda. Ýlk hanedan devleti olmasý sebebiyle Emevilerin uygulamalarý her zaman tartýþýldý.

Kaynaklarý incelediðimizde Emevi döneminin vakýf tartýþmalarýyla geçtiðini görmekteyiz. Vakýf kurumunun Sahabe döneminden sonraki tabiin kuþaðýnda, bir manada Emeviler döneminde (661-750) vakýf konu­sunda nelerin yaþandýðýna dair tarihi kaynaklar çok azdýr. Tabiin alimlerinin vakýf tartýþmalarý yapmýþ olmalarý, vakýf kurumunun Ýslam toplumunun gündemine girdiðini göstermektedir. Osmanlý dönemine kadar kurulan vakýflarý incelediðimizde vakfiyelere kayýtlý gayrimenkullerin (bað, bahçe, arazi vb.) temlik edilmesi ve gelirleriyle finanse edildiðini görüyoruz. Vakýf hukukundaki en önemli unsur vakfedilen mülkün mirastan çýkmasý ve yeniden þahýs mülküne dönememesidir. Mirasçýlar ebeveynlerinin vakfettiði mülkte hak iddia edemezler. En fazla- vakfiyeye yazýlmýþsa- mütevelli vb. görevlerle ücret karþýlýðý çalýþabilirler veya yardým alabilirler. Bu durum Ýslam dininin miras hukukuna aykýrý olarak yorumlanabilir.

Bu yüzden Kufe Kadýsý Þureyh “Allah’ýn miras hisselerini belirledikten sonra habs yoktur” yorumuyla (Asr-ý saadette vakýf kelimesi habs kelimesine karþýlýk olarak kullanýlýyordu.)  vakfa karþý çýkmýþ, vakýf türü uygulamalarýna cevaz ver­memiþ, hatta tescil etmemiþtir. Hanefî kadýlarýn daha etkili olduðu Irak bölgesinde vakýflar geliþecek hukuki bir zemin bulmada zorlanýrken, Mýsýr’da ayný dönemlerde vakýf uygulamalarý daha çok geliþmiþ ve yaygýnlaþmýþtýr.

Emeviler devrinde Mýsýr ve Þam bölgesinde tabiin neslinin Ashâb-ý Kirâm’ý takip ederek yaptýklarý vakýflarda da bir artýþ ve yaygýnlýk dikkat çekmektedir. Yukarýda belirttiðimiz üzere, miras hukukunun farklý yorumlarý sebebiyle tartýþmalar yaþanmýþtýr. Ömer b. Abdülaziz zamanýnda, evladiyelik vakýflarda (zürrî vakýf) kýz çocuklarýnýn mirasçýlarý tarafýndan fayda­landýrýlmamasý sebebiyle Ömer b. Abdülaziz, kendinden sonraki bilmediði, tanýmadýðý kimselere vakýf nasýl caiz olur diye sorulduðunda, “ Ömer, Osman, Ali akar ve topraklarýný evlatlarýna ve çocuklarýnýn çocuklarý üzerine hapsettiler, menfaatini sadaka yaptýlar” diyerek karþý çýkmýþtýr.

Emeviler döneminde Malikî kadýlarýn “zürrî vakýflara” ruhsat vermelerine baðlý olarak Mýsýr’da vakýflarýn yaygýnlaþtýðýna dair önemli ipuçlarý vardýr. Makrizi, Abdulmelik b. Mervan zamanýnda (685- 705) Mýsýr kadýsýnýn Luk Vadisi’nde “ Kureyþlilerin bostaný (Day’atu ben-i Kureyþ)” adýyla bilinen ve Medine sakinlerine vak­fettiði büyük bir çiftlik bulunuyordu. Ka­dý’nýn tayin ettiði mühtesip her yýl bu çiftliðin gelirlerini, çiftliðin bakým iþlerine ve kaynaklarýn tamirine harcadýktan sonra kalan gelirleri Medine’ye taþýrdý.

Yezid b. Abdulmelik’in (720-724) özel þahýslarýn eline geçen savâfî (doðrudan devlet baþkanýnýn tasarrufunda bulunan sahipsiz toprak ve iþletmeler) tekrar Beytü’l-Mâl’e döndürme giriþimlerine karþý, elinde savâfi arâzisi bulunduran kimselerin, bu arâzileri devlete kaptýrmamak ve ellerindeki “savâfî” topraklara süreklilik kazandýrmak için vasiyet yo­luyla hibede bulunma yoluna gitmiþlerdi. Hiþam b. Abdulmelik zamanýnda (724-744) Kufe ekolüne mensup Tevbe b. Nemr (733-737), Mýsýr’a kadý tayin edildikten sonra buradaki varislerinin elindeki vakýflara (ahbas) “bu mallar fakirler ve miskinler içindir, varislerin ve gaspçýlardan korumak lazým” diyerek el koydu.

Daha Tevbe b. Nemr’in kadýlýðý döneminde bu türden elkonulan vakýflar büyük bir divân haline gelmiþti. Ýlk defa Emeviler döneminde Mýsýr’da, vakýf mallarý Kadý’larýn yönetimine verilmeye baþlandý. Kindi’nin belirttiðine göre, Abbâsiler döneminde “yetim mallarý ve vakýflar Halife Man­sur zamanýndan beri Beytü’l-Mâl’e baðlýydý. Harun er-Reþid zamanýna kadar da böyle devam etti. Vakýf mallarýnýn kurumsal bir yapýya kavuþarak eminler tarafýndan yönetilmesi, Kadý tarafýndan kontrolü daha sonraki dönemlerde gerçekleþmiþtir. Hanefi geleneðinden gelen Iraklý fýkýhçýlardan Hassâf, kendi döneminde, hicrî üçüncü as­rýn sonlarýnda artýk vakýflarýn yönetimi ve hukukî anlaþmazlýklarda takip edilen hususlar hakkýnda detaylý bilgiler vermektedir ki bu durum vakfýn Irak bölgesinde de yaygýnlaþtýðý ve kurumsallaþtýðýnýn göstergesi olarak deðerlendirilebilir (Vakýflar Dergisi 57 - Haziran 2022)

Mýsýr’daki vakýf konusundaki tartýþmalar Abbâsiler zamanýnda da devam etti. Ancak Emeviler dev­rindeki esas tartýþma konularý vakýf mülklerinin kamu denetiminden baðýmsýz özel kiþilerce yönetimi ve bu süreçte yaþanan görevi kötüye kullanma hallerine yol açtýðýndan, vakýflarýn idaresi kadýlarýn gözetimi altýna konulma ihtiyacýný ve mecburiyetini doðurmuþtur.

Bu yüzden ilk defa Hiþam b. Abdulmelk zama­nýnda Mýsýr kadýsý Tevbe b. Nemr’in çabalarýyla Mýsýr’da ilk vakýf divaný kurulmuþtur. Hatta divanýn bir bölümü, kazançtan pay almak koþuluyla vakýflarýn denetimini üstlenmiþtir. Bu divanýn kuruluþ gerekçesi­ni Nemr þöyle izah etmektedir: “Sadakalarýn mercii ancak fakirler ve miskinler iken ben bugün bunu gö­remiyorum. Miras býrakýlmaktan ve çiftliðe dönüþmelerinden bu habsleri korumak için onlara el koymayý düþünüyorum” .

Özelde Emeviler dönemi genelde ise Ýslam toplumlarýnda mallarýn müsadere edilmesi giriþimlerine karþý bir koruma olarak vakfýn geliþtiðine dair batýlý aratýrmacýlar ara­sýnda yaygýn bir kanaat vardýr. Bu yaklaþýmýn temel sebebi oryantalizm kaynaklý “doðu despotizmi” anlayýþýdýr.    

Ancak vakfýn geliþiminde müsadere uygulamalarýnýn etkisini bütünüyle görmezden gelemeyiz. Nitekim Emeviler ve Abbasiler devrinde vakýf, servetlerini ebedî olarak mirasçýlarý­nýn elinde kalmasýný saðlamak ve devletlerin müsaderelerinden koruma saikiyle geliþtiðine dair misaller göstermek mümkündür. Buna ilaveten bölgede Roma döneminden kalma yaygýn bir vakýf geleneðinin de bulunmasý, bu müessesenin geliþmesine imkan vermiþtir.

Tarihi verilere göre Erken Ýslami dönemden itibaren vakýf kurumu hukukun bir dalý olarak deðerlendirilmiþ, yazýlý belgeler ve kurulan “divan” larla bir tür koruma altýna alýnmýþtýr. Mýsýr’da kurulan ilk vakýf divaný Baþkent Þam baþta olmak üzere Basra ve diðer þehirler de mevcuttu. 

Ancak bu rivayetlerde bir noktayý gözden kaçýrmamak lazým. O da Emeviler döneminde vakfýn geliþiminin Mýsýr ve Þam bölgesinde yaygýnlaþmýþ olmasý ve ilk divanlarýn burada görülmeleri, bu coðrafyanýn Bizans bakiyesi olmasý sebebiyle, Bizans döneminden kalan vakýf örneklerinin Ýslamî dönemde de geliþerek devam ettiðini akla getirmektedir.

Kufeli hukukçular belki de cahiliye dönemine olan bu benzerlikler yüzünden karþý çýktýlar. Cahiliye döneminde putlar için vakýf benzeri uygulamalarý Hz. Peygamber (sav) kaldýrdý. Onun yerini alan ümmetin ortak malý (fey) hima (Mâverdî ve Ebû Ya‘lâ’ya göre himâ, “Mevât arazinin, hayvanlarýn otlak yeri olarak sürekli mubah kalmasýný saðlamak için ihya yoluyla mülk edinilmesini yasaklamaktýr”) arazileri ise zekat hayvanlarý ve fakirler için tahsis edilerek sosyal ve idarî bir mahiyet kazandý. Bu durum daha sonra kurumsallaþan vakýf uygulamalarýnýn ilk örneklerini oluþturmaktadýr.

Siyasi ve sosyal hayatta bunlar olurken ilk iki asýr boyunca vakf konusu etrafýnda gerek âlimler, gerekse mezhepler arasýnda hararetli tartýþmalar yapýlmýþtýr.

Kadý Þureyh olarak meþhur olan Ebû Ümeyye el-Kādî Þüreyh b. el-Hâris b. Kays el-Kindî el-Kûfî (ö.699) Irak hukukçularýnýn vakf konusundaki olumsuz bakýþýna tarihsel bir temel de bularak, “câhiliyyede putlar adýna yapýlan vakýflarý satýlamaz (mu­harramat) kýlýyorlardý ve yasaklýyorlardý. Allah onu helal kýldý ve Hz. Muhammed onu serbest býrakmak­la gönderdi...” yorumunu yapmýþtýr. Devamýnda “Hz. Muhammed (a.s) habslarý satýyordu” rivayetinde bulunmaktadýr. Kadý Þureyh, Ebu Hanife ve bunlarýn yetiþtirdiði Kufe fýkýh ekolü, cahiliye dönemi uygulamalarýnýn bir devamý olduðu ve Ýslam miras hukukunu ihlal ettiði gerekçesiyle habsý kesin olarak yasaklamýþlardý. Nitekim Ýmam Þâfii cahiliyye devrinde develerin putlar adýna hapsedildiðini, ev veya arazinin iyilik adýna hapsedildiðini bilmediðini aktararak Kufe ekolüne karþý habsý savunmaya çalýþýr. 

Ýslami dönemdeki vakýflarla cahiliyye dönemindeki vakýflarýn farký sadece mülkiyet þeklin­de deðil esas gaye olarak da farklýydý. Cahiliyyede doðrudan putlara yaklaþmak vakfýn amacýný oluþtururken, Ýslam’da sosyal bir muhteva ve önceliðe sahiptir. Bu duruma göre kaynak­larda Ýslam öncesi vakýflar ile Ýslamî dönem vakýflarý tefrik edilirken “sadece Allah rýzasý için vakýf yapýldý.” ifadesine yer verildiði görülmektedir.

Ebû Hanife ve ekseri fukahanýn görüþü vakfýn arazi olmasý yöndedir. Nitekim Muhammed b. Harun vakýf ile ilgili kitabýnda “bir þeyin vakfedildiði sorulduðunda, gelir vakfedilmez, sadece toprak ve onun bitirdikleri vakfedilir. Çünkü gelir onun üzerindedir” sözü bu anlayýþý özetler. 

Herhangi bir arazinin amme malý olabilmesi için daha önce menfaatinin ammenin tümüne veya bir kýsmýna tahsis edilerek, mülkiyetinin devlet ve özel mülki­yet sýnýrlarýndan çýkarýlmasý gerektiðinden, bu duruma göre mülkiyetin devlet tasarruflarýna ve özel þahýslarýn mülkiyetine kapalý olmasý, vakýf arazilerini amme arazileri içine sokar. Burada tasarrufu ve menfaatinin bir kýsmý vakýfýn kendi nesebinden gelenlere tahsis edilen “zürrî vakýflar” ile tamamen amme menfeatine tahsis edilen “hayrî vakýflar” olarak nitelenen fakat kendisinden dolaylý olarak istifade edilen vakýflarýn her ikisinin de duru­mu intifa yönüyle kamusal çerçeve içinde ele alýnmalýdýr. (Günay, 1996: 64- 65).Vakýflar Dergisi 57 - Haziran 2022 15

Emevîler devri, Ýslâmiyet’in yayýldýðý, Ýslâm sanatlarýnýn kuruluþ halinde bulunduðu devirdir. Ýlk Ýslâm döneminde vücut bulmuþ pek çok sanat-vakýf eseri hakkýndaki bilgileri, bu devirden kalma eserlerden alabiliyoruz. 

Köprüler. Müslümanlarýn kurduklarý þehirlerin bir kýsmý nehir kenarlarýnda yer almaktaydý. Zamanla nüfuslarý artan bu þehirler, nehirlerin karþý kýyýlarý istikametinde geniþlemek zorunda kalmýþtýr. Vâsýt þehrini Dicle nehrinin batý kýyýsýna kuran Haccâc, nehrin doðu kýyýsýnda kalan eski þehir Keþker’le irtibatý, yaptýrdýðý bir köprü vasýtasýyla saðlamaktaydý. Hz. Osman’ýn halifeliðinde, Suriye valisi Muâviye b. Ebû Süfyân, Menbic mýntýkasý üzerinde yaz seferleri için Bizans arazilerine doðru harekete geçen ordularýn nehri rahat geçmelerini temin maksadýyla bir köprü yaptýrmýþtý. Yine bu maksatla 743 yýlýnda kurulmuþ bir baþka köprü de Adana’dan Massîsa’ya doðru giden bir yol üzerinde bulunan köprüdür. Velid Köprüsü diye anýlan bu köprü, Velid b. Yezîd (743-744) tarafýndan yaptýrýlmýþtýr.

Kanallar. Eskiden beri insanlar tarýmsal alanlarýný sulamak, mal, eþya ve yolcu taþýmak ya da þehirlerine içme suyu temin etmek için kanallar açmýþlardýr. Kanallarla þehirlere getirilen sular, bentler, havuzlar veya sarnýçlar inþa etmek suretiyle buralarda toplanmýþtýr. Þehirlere çok uzak yerlerden su getirmek maksadýyla su yollarý tesis edilmiþ ve bu su yollarý, inþa edilen su kemerleri sayesinde derin vadilerden geçirilmek suretiyle þehirlere ulaþtýrýlmýþtýr.

Emevîler kendi dönemlerinde, hazýr bulduklarý Romalýlar’dan kalma sistemi tamamlamaya yönelik faaliyetler içerisinde olmuþlardýr. Yezîd b. Maviye (680-684) ’nin halifeliðinde bir nehir kazdýrýlmak suretiyle yüksek bölgelerdeki arazilere su ulaþtýrýlmýþtýr.  Nehr-i Yezîd diye anýlan su kanallarý nedeniyle, Halife Yezîd b. Muaviye’ye “Mühendis” lakabý verilmiþtir. Yezîd b. Muaviye’den sonra gelen halifeler de suyu, þehrin her köþesine daðýtma çabasý içerisine girmiþler ve evlere, saraylara ve camilere kadar su ulaþtýrýlmýþtýr. Basra ve Kûfe þehirlerinin oluþturulmasý sonrasýnda da þehrin hem içme suyu ihtiyacýnýn karþýlanmasý hem de þehrin çevresinde bulunan arazilere su temin etmek için birçok kanal kazdýrýlmýþtýr. Bu kanallarýn bir kýsmý devlet idarecileri tarafýndan kazdýrýlmýþ ise de þahýslarýn da kanal kazdýrdýklarý bilinmektedir.

Þehirler. Müslümanlarýn fethinden önce Bizanslý idarecilerin oturduðu Dýmeþk þehri, buranýn Müslümanlar tarafýndan fethinden sonra, önce eyalet merkezi; Muaviye b. Ebû Süfyân'ýn halife olmasýndan itibaren de Emevî Devleti’nin baþþehri oldu. Bu dönemde devletin en büyük þehri olan Dýmeþk, mükemmel ve muhteþem yapýlarýyla ünlüydü.

Ayný zamanda nehirlerinin ve su kaynaklarýnýn bolluðu ile de diðer þehirlerden ayrýlýyordu. Emevîlerin Dýmeþk'te býraktýðý ölümsüz eserlerden birisi de su kanallarýdýr. Þehrin su þebekesi o derece mükemmel idi ki, her evin önünde özel çeþmesi vardý. Bu mükemmellik, Emevîlerin þehrin her tarafýna su ulaþtýrabilmek için yaptýrmýþ olduklarý yedi ana kanal ile evlere içme suyu götürebilmek için yapýlan kanal ve köprüler sayesinde mümkün olmuþtur.

Emevîler zamanýnda kurulan önemli bir þehir Kayrevan’dýr. Bu þehri Muaviye b. Ebû Süfyan’ýn halifeliðinde Ifrîkiyye valisi Ukbe b. Nâfi’ kurmuþtur. Ukbe b. Nâfi’, þehrin sýnýrlarýný tespit edip beraberindekilere evler yapabilmeleri için ikta yolu ile arsalar tahsis etti ve valilik konaðý ile birlikte kendisinden çok zaman sonra bile anýlacak olan camiini inþa ettirdi.

Emevîler döneminde kurulan önemli þehirlerden birisi Vâsýt’týr. Þehir, Abdülmelik b. Mervân’ýn Irâk valisi Haccac b. Yûsuf es-Sakafî tarafýndan kurulmuþtur. Haccac, Vâsýt’a cami (Cuma mescidi), saray, yani Hadrâ-ý Vâsýt da denilen Kubbetü’l-Hadrâ’yý yaptýrdý.

Dinî Mimârî. Ýslâm sanatý, en yüksek noktasýna dînî mimarî sahasýnda ulaþmýþtýr. Cami veya mescid, Ýslâm’ýn Medine devrinden itibaren Müslümanlarýn ibâdet ve eðitim mahalli olmasýnýn yaný sýra, Ýslâm’a özgü bir yapý sanatýnýn ortaya çýkýp geliþmesine ve hatta Ýslâm medeniyetinin oluþmasýna vesile teþkil etmiþtir. Halife I. Velid, Þam'daki Aziz Johannes Katedralini cami halinde yeniden inþa ettirmiþti.

Minare de cami mîmârîsine Emevîler tarafýndan katýlmýþtýr. Bu sebeple Suriye, minarenin doðduðu bölge olarak kabul edilir. Mýsýr'daki Amr Camii’ne minare, Muaviye'nin buradaki valisi tarafýndan dikilmiþtir. Muaviye'nin valisi Ziyad, Basra Camii’ne minare yaptýrmýþtýr. Halife I. Velid, Hicaz'da pek çok minare yaptýrmýþ, onun valisi Ömer b. Abdülaziz de Medine mescidine yeni tarzda bir minare inþa ettirmiþtir. Suriye'de dört köþeli olarak ortaya çýkan ve eyaletlere yayýlan minare tarzýný daha sonraki dönemlerde çeþitli tarzlarda yapýlan minareler takip etmiþtir.

Emevî Devleti’nin bir simgesi haline gelen ve I. Velid zamanýnda yaptýrýlan Þam Ümeyye camiine geçmeden evvel, bundan önce Abdülmelik zamanýnda Kudüs'te yaptýrýlan Kubbetü’s-Sahra ve el-Mescidü'1-Aksâ hakkýnda biraz bilgi verelim.

Abdülmelik tarafýndan Kudüs'te 685 yýlýnda baþlanan ve 69l'de tamamlanan Kubbetü’s-Sahra, Ýslâm sanatýnýn ilk anýtsal yapýsýdýr. Abdülmelik Kubbetü’s-Sahra’yý, içinde Hýristiyan inancýna göre Hz. Ýsa'nýn geçici kabrinin bulunduðu mukaddes kiliseyi gölgede býrakmak ve Kudüs'ü önemli bir ziyaret mahalli haline getirmek maksadýyla inþa ettirmiþtir. Kubbetüs Sahra dünyanýn ender yapýlarýndan biridir ve ayakta duran en eski Ýslâmî eser olarak kabul edilir.

Yine Abdülmelik zamanýnda Kudüs'te yaptýrýlan Mescid-i Aksâ’ya gelince, geniþ anlamda "el-Mescidü'-Aksâ" tabiri ile, Ýslâm kaynaklarýnda, Abdülmelik’ten Kanunî Sultan Süleyman'a kadar gelip geçen halifeler tarafýndan Kudüs'te inþa edilmiþ Kubbetü’s-Sahra, cami, mezar türbe, tekke, zaviye, sebil gibi dinî maksatlarla yapýlmýþ yapýlarý içine alan yaklaþýk yüz elli dönümlük bir arazi üzerine serpilmiþ "binalar külliyesi" anlaþýlýr.

Emevî devletinin ve Þam'ýn simgesi haline gelmiþ olan Þam Ümeyye Camii'ne gelince, bu camiin bulunduðu yerde milattan önce I. Asýrda Romalýlar tarafýndan "Jüpiter mabedi" olarak yapýlmýþ bir bina bulunuyordu. Halife I. Velid kiliseyi tamamen yýktýrýp yerine hem Medine Camii’nin planýna ve ham de mihveri deðiþtirilen kilisenin planýna ve sahýnlarýn düzenine uygun düþen Ümeyye Camii’ni yaptýrmýþtýr. Kuzeydeki minare I. Velid tarafýndan yaptýrýlmýþ; Suriye, Kuzey Afrika ve Ýspanya'da inþâ olunan minareler için bir örnek teþkil etmiþtir. Kalabalýk bir cemaati içine alabilecek olan bu þehir camileri, her zaman için bir ibadet yeri olmalarýnýn yanýnda umûmî meclis salonu, siyasî iþlerin ve eðitim faaliyetlerinin yürütüldüðü birer mekân olarak da kullanýlmýþtýr. Prof. Dr. Ýbrahim Sarýçam ANKARA ÜNÝVERSÝTESÝ UZAKTAN EÐÝTÝM YAYINLARI Ýslam Tarihi I 2012 EMEVÎLER’DE KÜLTÜR VE MEDENÝYET