AZMZÂDELER

XVIII ve XIX. yüzyýlda Suriye’de önemli hizmetlerde bulunan bir Türk ailesi. Aslen Konyalý olup daha sonra Suriye’ye yerleþen sülâlenin bilinen ilk atasý Kemik Hüseyin’dir. Bundan dolayý aile Suriye’ye gittikten sonra, Arapça “kemik” mânasýna gelen azm lakabýyla anýlmýþtýr. Hüseyin’in torunlarýndan Ýbrâhim Bey 1638’de Baðdat Seferi’nden sonra Suriye bölgesine yerleþmiþtir. Azmzâdeler’den bazýlarý cerde baþbuðluðu, mutasarrýflýk, mîrâhurluk ve valilik görevlerinde bulunmuþlar, emîrü’l-hac olarak hizmet etmiþlerdir. Vak‘anüvis Ahmed Vâsýf Efendi, 1725’ten 1800’e kadar bu aileden otuzdan fazla vezir ve mîr-i mîran çýktýðýný kaydetmektedir. Azmzâdeler’den ilk Þam valisi ve emîrü’l-hac olan kiþi Ýsmâil Paþa’dýr. Onun babasý ise “vezîr-i ekber Azm” olarak anýlmaktadýr. Ýsmâil Paþa’nýn ardýndan kardeþi Süleyman Paþa 14 Ocak 1734’te Þam valisi oldu. Daha sonra Ýsmâil Paþa’nýn oðlu Esad Paþa 1743’ten 1757’ye kadar Þam valisi ve emîrü’l-hac olarak görev yaptý.

Azmzâdeler genellikle Suriye bölgesinde olmak üzere Þam, Halep, Baðdat, Rakka, Kudüs, Sayda, Trablusþam, Yafa, Cidde ve Mýsýr’da; Anadolu’da Karaman, Konya, Maraþ, Sivas, Ýçel, Trabzon, Diyarbakýr, Afyonkarahisar’da, ayrýca Rodos, Limni, Ýstanköy ve Rumeli’de görev yaptýlar. Suriye bölgesinde uzun süre bulunmalarýndan dolayý arþiv vesikalarýnda “Arabistan vüzerâsý”, 1725’ten 1807’ye kadar aralýklarla emîrü’l-hac olarak çalýþmalarýndan dolayý da “cedbeced emîrü’l-hacdýrlar” þeklinde anýlmýþlardýr. Azmzâdeler Suriye’de görev yaptýklarý sýrada göçebe Arap kabilelerinin çýkardýðý huzursuzluklarý önlemiþler, ayrýca Lübnan’da Zâhir el-Ömer, Mýsýr’da Bulutkapan Ali Bey ve Mehmed Zeheb isyanlarýna karþý mücadele etmiþlerdir. Bundan baþka Napolyon’un Suriye harekâtý sýrasýnda Azmzâde ailesinden Abdullah Paþa’nýn bölgeyi savunmada hizmeti geçmiþtir.

XIX. yüzyýlýn ikinci yarýsýndan sonra ailenin Araplaþmaya baþladýðý ve Arap milliyetçilik hareketleri sýrasýnda aile mensuplarýnýn bazý teþebbüslerde bulunduklarý görülmektedir. Bununla birlikte bu davranýþý tasvip etmeyen ve karþý çýkan Azmzâdeler de vardýr. 1915’te Osmanlý Meclisi Meb‘ûsaný’nda Þam mebusu olarak bulunan Azmzâde Mehmed Paþa buna bir örnek teþkil eder. Onun, Arap milliyetçilik hareketlerinde önemli rol oynayan Refik Bey el-Azm ve Hakký el-Azm’ýn idamý üzerine ilâhî adaletin yerini bulduðunu söylediði ve aile fertlerinden böyle utanç verici davranýþlarda bulunanlarýn çýkmasýndan dolayý duyduðu üzüntüyü dile getirdiði bilinmektedir.

Bazý aile mensuplarý halen Suriye’de yaþamakta olan Azmzâdeler, görev yaptýklarý yerlerde hanlar, hamamlar, çeþmeler, kuyu ve kulelerle pazar yerleri ve daha baþka hayýr eserleri meydana getirmiþlerdir.  Ali Karaca

AZMZADE VEZÝR SÜLEYMAN PAÞA

Vali Vezir Süleyman Paþa el-Azm'ýn Þam'da tesis etmiþ olduðu vakýflar vakfiye suretlerinden edinilen bilgiye göre, 1706- 1707, 1735-36 ve 1737-38 tarihlidirler. Paþa'nýn

1  -1706-07 tarihli vakýflar. Her ne kadar Vakýflar Genel Müdürlüðü'ndeki vakfiye suretinde bunun tarihi 1118 olarak verilmekte ise de, daha ileriki bir tarihli olmasý gereklidir. Bu vakfýn gelir kaynaklarý  (akarlarý)  30 dükkan, 1 fýrýn ve 3. Ev (menzil) dir. Vakfýn 26 tanesi satýn alýnmýþ,8 tanesi inþa edilmiþ olan 36 adet akarý bulunuyordu.Bu vakfýn hayratlarý ise, oniki hücreli bir medrese ve bu medreseden uzakta bulunan,  Evsa Yolu denilen, bir yolun tamiri idi. Süleyman Paþa medreseye yevmi 10 Osmani gündelik ile bir imam ve üçer Osmani ile bir bevvab (kayyýmlýk da yapacak) ve bir de müezzin (kandillere de bakacak) tayin etmiþtir.  Ayrýca, medresenin oniki hücresindeki talebelerin bekar ve Hanefi Mezhebi'nden olmalarý þartýyla, herbirine günlük üçer Osmani tahsisat tayin etmiþti. Vakýf þartýna göre müderris Türkçe ders verecekti.

Vakýf, vakfýnýn mütevelliðinin yevmi dört Osmani gündelik ile Þam Kalesi bölükbaþýsý Halil oðlu Osman Aða'ya kayd-ý hayat ile, bunun ölümünden sonra ise, medresede her  kim  müderris olursa ona tevcih edilmesini; vakfýn nazýrlýðýnýn da Þam'da Hanefiler'in müftüsü olan Mehmet'e ve bunun da ölümünden sonra, yine Þam'da her kim Hanefilerin müftüsü olursa ona tevcih edilmesini þart kýlmýþtýr. Ayrýca, yevmi üç Osmani gündelik ile bir katip tayin etmiþtir. Bu vakýf gayesi bakýmýndan Hayri, gelir kaynaklarýnýn niteliði bakýmýndan sahih bir vakýftýr. Vakýf hukukuna göre, sahih ve Hayri bir vakýf olmakla itiraza mahal bir durum yoktur.

2.  1148   (1735-36)   tarihli vakýf.  Vakfýn akaratý 6 konak   (dar), 2 hamam, ý fýrýn,  2 han, ý niþasta imalathanesi,  ý ahur, ý havþ, 1 dahle  (?), 1 dükkan, 1 zeytin ma'sarasý, 16 kýt'a bostan, 5 bahçe, 2 sulu ekimlik alan ve 2 kýt'a arzdan ibarettir. Bu gayrimenkullerin çoðunluðu (30) satýn alýnmýþ, 7'si yeniden inþa, 5 tanesi de ihya edilerek mülk edinildikten ve Süleyman Paþa Þam'a vali atandýktan sonra vakf olunmuþlardýr.

Vakfýn hayratýndan tesis tarihinden itibaren senevi 60 guruþ yarý-yarýya Mekke ve Medine fukarasýna gönderilecektir. Geriye kalan gelirlerinin tamamý þer'i taksimata göre (ikili-birli), oðlu Seyyid Þerif Ýbrahim Bey ve kýzlan Melek, Hatice, Amine ile son­ radan doðacak evladýna ve evladý evladýna vakfedilmiþtir. Bunlarýn inkýrazýndan sonra ise, kardeþi Ýsmail Paþa ile Musa Bey'in zürriyetlerinden mevcut olanlara, bunlarýn da nesli kesilirse vakfýn gelirinin 1/4'ü Mekke, 1/4'ü Medine, 1/4'ü Kudüs fukarasýna ve 1/4'ü ise Emevi Camii'ne tahsis edilmiþtir. Daha sonra ise, Dýmýþk fukarasýna dönecektir.

        Vakýf, bu vakfýnýn tevliyetini ve nezaretini sað oldukça kendi nefsine, sonra evlad-ý evlad-ý evladýnýn erþedine; nesli kesilince söz konusu cihet görevlilerinin ðerbirine; vakfýn geliri Dýmýþk fukara­ sýna dönünce Dýmýþk'taki hakimi þeriyye tevcih edilmesini ve nazýra da senevi 150 kuruþ verilmesini þart kýlmýþtýr.  

       Görüldüðü gibi, Paþa'nýn bu vakfýnýn hayri yönü senelik 60 kuruþtur. Paþa, hal-i hayatýnda-edindiði bu kadar mülkü vakýf adýyla adeta çocuklarý arasýnda þer'i taksimata göre, bölüþtürerek sonra vuku bulacak müsadereden·alýkoymuþtur, çünkü vefatýndan sonra da bütün mallarý (terekesi) devletçe müsadere edilmiþtir.

         Paþa'nýn bu vakfýna baktýðýmýzda; gayesine göre, yan hayri yarý zürri ve vakfedilen mülkler açýsýnda ise, yan irsadi-yarý sahih bir vakýf olduðu görülmektedir.          3. 1150 (1737-38)  tarihli vakýf. Bu vakfýn akarlarý 5 konak  (dar), 1 yazlýk, 1 üst kat ev,1 hamam, 1 fýrýn, 1boyahane, 1 niþasta imalathanesi, 1 ticari mekan, 7 deðirmen, 4 ekimlik sulu alan (gýras), 2 bahçe, 4 bostan, 5 mezraa ve 2 kýta arzdan ibarettir. Bu 36 kýta akarýn 33'ü satýn alýnarak (iþtiraen), biri ihya yoluyla ve ikisi de yeniden inþa edilerek mülk edinildikten sonra vakfedilmiþtir.

Bu vakfýn hayratý ise, Paþa tarafýndan Þehid Nureddin Mahallesi'nde yaptýrýlan bir medresedir. Paþa, yaptýrmýþ olduðu bu medreseye yevmi 15 dirhem Osmani gündelik ile bir müderris tayin etmiþtir. Medresenin imamlýk, þeyhülkurralýk, hafýzý kütüblük, muidlik ve aþýrhanlýk cihetlerini de toplam yevmi 16 dirhem Osmani gündelik ile Þeyh Ýbrahim b. Þeyh Abbas'a tevcih etmiþtir. Vakýf ayrýca, aþçý ve kandilci görevini gündelik 4 Osmani ile birine ve kennas ile bevvablýk cihetini de yevmi 4 Osmani gündelik ile bir diðerine ve yevmi iki Osmani gündelik ile bir sakaya tayin etmiþtir. Vakýf, ayrýca medresede ikamet eden toplam 16 talebeye aþ piþirilmesi için, yevmi·4 rýtl (1,85 gr.) ekmek, 1 rýtl et, 16 rýtl odun ve her birine aylýk 8 okka zeytinyaðý (1,282 gr), 3 kandil, ayrýca Ramazan aylarýnda, yukarýdakilere ilave olarak ek tahsis tayin etmiþtir. Bu vakfýn diðer bir hayrý yönü ise, vakfýn tesisinden itibaren, hacýlar eli ile her sene Medine ve Mekke fýkarasýna 20'þer kuruþ gönderilmesi þartýdýr.

Vakýf, vakfýn diðer bütün gelir fazlasýný ve tasarruf haklarý ný evlad-ý evladýna bunlarýn inkýrazýndan sonra yukarýda sözü edilen iki kardeþinin zürriyetlerine þart koþmuþtur. Ayrýca, vakýf ölümünden sonra evlenmedikleri sürece zevcelerine ve istifraþ ettiði dul cariyelerine sükna hakký tahsis etmiþtir.

Görüldüðü gibi, bu vakfýn gelirlerinin bir kýsmý vakýfýn aile bireylerine ve bir kýsmý da sosyal, kültürel ve dini hizmetlere tahsis edildiði için, «yan hayrý-yan zürri» bir vakýftýr. Bu vakfýn akarlarý arasýnda aslýnda ‘miri’ye ait olup da muhtelif þekillerde ferdi mülke dönüþtükten sonra vakfedildikleri görülen mülkler bulunduðu için, yarý sahih-yarý irsadi» bir vakýftýr.

          Paþa'nýn tesis etmiþ olduðu bu üç vakfýn birincisi, tamamen hayri bir vakýf iken diðer vakýflar ise yarý hayri-yarý zürridirler. Süleyman Paþa böylece, ölümünden sonra varislerine, müsadereden masun bir gelir kaynaðý temin etmiþ olduðu anlaþýlmaktadýr. Süleyman ve Mehmed Paþalarýn evladiyelik vakýflarý 18. Yüzyýlda yaygýnlaþan ve keyfiliði açýkça belli müsadere uygulamasýndan kurtulmak için yapýlmýþtý.    

                   AZMZADE (KEMÝKOÐLU) MEHMED PAÞA ( 1731- 1783) 

Baþta Þam olmak üzere bölgenin iktisadi kalkýnmasý ve imar edilmesi için gayret sarf eden Mehmed Paþa, bu maksatla, pazar yerleri, binalar, çeþmeler, suyollarý ve su depolarý inþa ettirdi. Onun zamanýnda sahil bölgesindeki asilerin ortadan kaldýrýlmasý, bozulan iktisadi duru­ mun düzelmeye baþlamasýný saðladý. Baþa Ýngiliz ve Fransýzlar olmak üzere yabancýlarýn ticari faaliyetleri Þam'a·canlýlýk kazandýrdý. Þam'ýn ekonomik durumu, Hac yolu üzerinde bulunmasý 

Þam'a güzel eserler kazandýran Mehrned Paþa, evinin yakýnýnd, a Þam kalesi tarafýnda ve Ahmetliye medresesesi yanýnda

Muradi, Mehmed Paþa'nýn o ana kadar gördükleri valilerin en iyisi olduðunu belirttikten sonra, karakter bakýmýndan da; Þam'da doðup orada yetiþtiðini ve eðitim aldýðýný, kamil bir insan olmaya çalýþtýðýný, olgun, ileri göýüþlü ve tedbirli, dindar, cömert, cesur biri olduðunu kaydeder. Ayrýca bilginleri, samimi dindarlarý ve fakirleri sevip koruyan, onlara eliyle ve diliyle büyük ikram ve iltifatta buJunan, insanlarýn arasýndaki düþmanlýklarý gidermeye çalýþan biri olduðunu, dolayýsýyla Þamlý þairlerin Mehmed Paþa'ya, toplansa ciltleri dolduracak kadar çok þiir yazdýklarýný söyler.

 SELÇUK ÜNÝVERSÝTESÝ ULUSLARARASI KURULUÞUNUN 7000 YIL DÖNÜMÜNDE BÜTÜN YÖNLERÝYLE OSMANLI DEVLETÝ KONGRESi 7-9 NÝSAN 1999 KONYA/ TÜRKÝYE- 2000 AZMZADE (KEMÝKOÐLU) MEHMED PAÞA 1731- 1783

OSMANLI ARAÞTIRMALARI XI.I Ýstanbul – 1992 VAKIF-MÜSADERE ÝLÝÞKÝSÝ (Þam Valisi Vezir Süleyman Paþa Olayý) Hasan YÜKSEL

MURÂDÎLER

XVII. Yüzyýlda Tunus’ta beylerbeyilik ve emîrü’l-evtânlýk görevlerinde bulunan aile. Tunus’un Koca Sinan Paþa tarafýndan 982’de (1574) fethinden sonra burada bir eyalet kurulmuþ ve yönetim beylerbeyilere býrakýlmýþtý. Ancak çok geçmeden çýkan isyanlar üzerine Tunus’ta dayýlar söz sahibi olmaya baþlamýþ ve üçlü bir yönetim meydana gelmiþtir. Dayýlar Anadolu’dan gelen askerlerin eðitildiði, ocak adý verilen kýþlalarýn kumandaný idi. Eyalet merkezinde ve iç bölgelerde güvenliði saðlamak, vergi toplamakla görevli olanlara ise bey deniliyordu. Bunlardan eyalet merkezi Tunus’ta vazife yapanlara Tunus mirlivâsý veya emîrü’l-evtân adý veriliyordu.

Bu baþarýlarý sebebiyle Ýstanbul’a hediyeler gönderen Murad Bey paþa rütbesiyle Tunus beylerbeyi oldu (1631) , yerine oðlu Hammûde Bey Tunus mirlivâlýðýna getirildi. Böylece Tunus yönetminde Murâdîler dönemi baþlamýþ oldu.

Hammûde Bey, 1069’da (1659) Tunus’un kalkýnmasýna ve imarýna katkýsý dolayýsýyla beylerbeyiliðe tayin edildi. Yirmi sekiz yýllýk emîrü’l-evtânlýk ve iki yýllýk beylerbeyilik döneminden sonra 1071’de (1661) uzlete çekilerek yönetimi oðullarýna býraktý.

Pek çok iç karýþýklýk, taht mücadelesi sonucunda son fertlerinin de 1702 yýlýnda katledilmeleri neticesinde Tunus eyaletinde seksen üç yýl emîrü’l-evtânlýk makamýný elinde tutan Murâdîler devri sona erdi.

Tunus’ta Murâdîler zamanýnda çeþitli þehirlerde cami, mescid, medrese, türbe, saray ve çarþý gibi pek çok bina inþa edildi. Hammûde Paþa kendi adýyla bilinen cami ile Tunus Burcu ve Fransýz Haný’ný yaptýrdý. II. Murad Bey Hammûde Camii avlusunda bir türbe, Kābis’te Murad Bey Camii, Tunus ve Cerbe’de Murâdiye medreseleri, Mecezülbâb’da ve Kayrevan’da birer köprü, Becâ’da Hanefî camii ve medresesi inþa ettirdi. Ayrýca Bardo Sarayý’na taþýndýktan sonra buraya çeþitli ilâveler yaptýrdý. Mehmed el-Hafsî, Zaðvân’da bir zâviye, Tunus’ta Hafsî Çarþýsý; Mehmed Bey, Tunus’ta kendi adýyla bir cami, Kayrevan Bey Camii ve pek çok yerde medrese inþa ettirdi. Ahmet Kavas

RESÛLÎLER

Yemen’de 1229-1454 yýllarý arasýnda hüküm süren muhtemelen Türkmen asýllý bir hânedan. Adýný kurucusu el-Melikü’l-Mansûr Nûreddin Ömer’in dedesi olup Abbâsîler’in Eyyûbîler’e gönderdiði elçiler arasýnda yer aldýðý rivayet edilen Muhammed b. Hârûn b. Ebü’l-Feth er-Resûl’den alýr.

            Kaynaklara göre bir isyan sýrasýnda Baðdat’tan ayrýlan Muhammed b. Hârûn, Eyyûbîler’in hizmetine girdi. Yemen’in ele geçirildiði (1173) günlerde veya hemen ardýndan bölgeye yerleþen oðullarý ve torunlarý Eyyûbîler tarafýndan çeþitli þehirlere vali tayin edildi. Bunlardan Mekke Valisi Nûreddin Ömer b. Ali, Yemen Eyyûbîleri’nin son hükümdarý el-Melikü’l-Mes‘ûd Selâhaddin Atsýz’ýn ölümünden (1229) sonra Yemen’i atabeg sýfatýyla idaresi altýna aldý. Böylece Mýsýr Eyyûbî Sultaný I. el-Melikü’l-Kâmil Muhammed’in tâbiiyyetinde Yemen’e hâkim olan Nûreddin Ömer durumunu saðlamlaþtýrýnca el-Melikü’l-Mansûr unvanýyla baðýmsýzlýðýný ilân etti (1235), hükümdarlýðý Abbâsî Halifesi Müstansýr-Billâh tarafýndan da kabul gördü.

Resûlîler’in son büyük sultaný el-Melikü’n-Nâsýr Ahmed yönetimden ayrýlan þehirleri tekrar ele geçirdi ve 1417 yýlýnda yapýlan bir savaþta Zeydî imamý el-Mansûr Ali’yi aðýr bir yenilgiye uðrattý. el-Melikü’l-Nâsýr Ahmed’in 1424 vefatýnýn ardýndan Resûlîler küçük hanedanlara bölündü. Nihayet bu durumdan yararlanarak Aden’e saldýran Tâhirîler 858 (1454) yýlýnda Resûlî topraklarýnýn tamamýný ele geçirip hanedana son verdiler.

Sünnî bir politika takip eden ve hemen tamamý âlim olan Resûlî sultanlarý yazdýklarý kitaplar, yaptýrdýklarý medreseler ve kurduklarý kütüphanelerle ilmin geliþmesine büyük katkýda bulunmuþlardýr. Vergilerin bir kýsmý kendilerine tahsis edilen ulemâ ayrýca vakýflarla da desteklenmekteydi. el-Melikü’l- Müeyyed Dâvûd’un Taiz’de inþa ettirdiði medresenin kütüphanesinde 100.000 kitap bulunduðu rivayet edilir. el-Melikü’l-Eþref Ýsmâil ve el-Melikü’z-Zâhir Yahyâ’nýn ayný þehirde kurduklarý Eþrefiyye ve Zâhiriyye medreselerininde kütüphaneleri vardý. Sultanlar bazý kitaplarý dýþarýdan getirtiyor, ünlü bir âlim geldiðinde veya deðerli bir kitap getirildiðinde bunlarý bizzat katýldýklarý törenlerle karþýlýyorlardý. Sultanlarýn bu tutumu birçok âlimin Yemen’e yerleþmesine vesile olmuþtur. Yemen’e dýþarýdan gelen veya orada yetiþen ünlü âlimler arasýnda Muhibbüddin etTaberî, Fîrûzâbâdî, Ali b. Hasan el-Hazrecî, Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemenî, Ýbn Hâtim, Muhammed b. Yûsuf el-Cenedî, Ýbnü’l-Ehdel ve Ýbnü’l-Mukrî el-Yemenî sayýlabilir.

            Resûlî sultanlarý imar faaliyetlerine büyük önem vermiþlerdir. Kaynaklarda isimleri sayýlan cami, mescid, medrese, kütüphane, saray, dârüzziyâfe, hankah ve ribât gibi binalarýn sayýsý 180 civarýndadýr ve bunlarýn çoðuna çeþitli vakýflar tahsis edildiði belirtilmektedir. Günümüze ulaþan baþlýca eserler arasýnda Taiz’deki Mansûriyye, Muzafferî ve Eþrefiyye camileri bulunmaktadýr.  Cengiz Tomar