“Bir kitap okudum ve bütün hayatým deðiþti.” Cümlesiyle baþlar Orhan Pamuk Yeni Hayat adlý romanýna. Okuyanlar bilir ilginç bir romandýr bu romaný. Kýsa sürede binlerce okuyucu kitlesine ulaþýr. Yabancý dillere çevrilir. Tuhaftýr ben de romanýn baþlangýç cümlesinin büyüsüne takýlmadým deðil! Bir an acaba insanýn hayatýný deðiþtiren ve bir kitap var mý diye düþündüm.

        En son okuduðum Merdan Yanardað’ýn Ýçtihat Kapýsý adlý kitabý da benim hayatýmý deðiþtirmediyse de ucundan kýyýsýndan öðrendiðim bilgileri pekiþtirdi. Tabir uygunsa cehlimi giderdi. Kitap Ýslâm Dünyasýnýn bin yýl gibi uzun zamandýr süregelen orta çaðýndan kurtulamamasýnýn nedenlerini belgelere dayanarak, bu konuda kalem oynatan düþünür ve yazarlardan alýntýlara baþvurarak anlatýyor.

        Seksenli yýllarda ilkokul öðretmenleri Ön Lisans öðretimine tabi tutulduk. Tarih kitabýnda binli yýllarda Ýslâm dünyasýnda içtihat kapýsýnýn kapatýldýðýný ve Ýslâm hukukunun donduðunu okumuþtuk. Böylece Ýslâm dünyasý yeni geliþmeleri yorumlamada önü kapanmýþ oldu. Nihayet batý daha sonraki yüzyýllarda Rönesans ve Reform hareketleri, keþifler… gibi geliþmeler sonunda orta çað karanlýklarýndan kurtulup aklý ve bilimi önceleyen yola girdiði yadsýnamaz bir gerçek...

        Yanardað kitabýnda özellikle Abbasilerin yükseliþ döneminde Ýslâm Dünyasý bilim, kültür alanýnda büyük ilerleme kaydettiði gerçeðinin bir kez daha altýný çiziyor. Bu dönemde antik Yunan Klasikleri Ýslâm bilim insanlarýnca tercüme edilmiþ Müslüman Dünyasý adeta Rönesans yaþamýþ…

        Maalesef Büyük Selçuklu Ýmparatorluðu döneminde ise uzun yýllar baþ vezirlik yapan Nizam-ý Mülk ‘ün yegâne söz sahibi olduðu devletin iþleyiþinde izlenen pozitif bilimlerle çeliþen uygulamalar sonucu Ýslâm Dünyasýnýn orta çaðý baþlamýþ. Alp Arslan ve oðlu Melikþâh döneminin veziri Nizam-ý Mülk’ tür. Büyük vezir devleti yönetimde izlediði yol: Ýslam’ýn Gazali yorumlarýna dayanýr.

        Ýmam Gazali Abbasiler döneminin aydýnlanmacý felsefesini kabul etmez. O’nun yorumda akýl öne çýkarýlmaz. Sadece vahye dayalý olarak olaylara açýklama getirilir. Oysa ayný dönemde Endülüs’te yaþayan Ýbni Rüþd geliþen yeni olay ve durumlarý yorumlarken aklý ön plana alýr. Ve Gazali felsefeyi, felsefecileri acý bir biçimde eleþtirip onlarý dinsizlikle suçlar. Böylece “Ýçtihad Kapýsý” denilen “akýl ve yorum yolunun kapatýlmasý” saðlanýr.

        Büyük Selçuklu ’da Nizam-ý Mülk ve görüþleri kabul gören Gazali iþbirliði sonucu açýlan Nizamiye Medreselerinde öðrenciler yetiþtirilir. Yönetimde dar, yeni geliþmelere kapalý Emevi yönetimine has Bir mezhebin (Sünni Ýslâm) görüþü hâkim kýlýnýr. Gazali ve ardýllarýnýn görüþlerinin ki, Gazali (akýl deðil nakil esastýr der.) Devleti kati, tartýþmaya kapalý sistemle yönetilir. Bu sistem daha sonraki yýllarda kurulan Müslüman devletlerde de uygulanýr. Bizi ilgilendiren devletlerin baþýnda Osmanlýlar da dâhildir. Yýllarca Osmanlý Ýmparatorluðu medreselerinde Gazali felsefesine uygun aklý deðil nakli önceleyen müfredatlar uygulanýr. Bu nedenledir ki Osmanlý batýnýn yakaladýðý sanayi devrimini yakalayamaz. Tipik örnektir. 1590 yýlýnda Ýstanbul’da bin bir emekle kurulan rasathane bombalatýlarak yýkýlýr. Matbaa keþfinden yüz yýllar sonra ülkemize getirilir.

        Oyna Gazali’nin çaðdaþý Ýbni Rüþd Endülüs’te tamamen Gazali’nin görüþlerine zýt görüþler ileri sürer. Felsefenin, akýl yürütmenin Ýslâm inancýna aykýrý olmadýðýný yazdýðý eserlerde anlatýr. Ýbni Rüþt’ün görüþleri Gazali tarafýndan reddedilir. Avrupa, Ýbni Rüþd ’ün eserlerine, görüþlerine önem verir; okullarýnda okutulmasýný saðlar.

        Ýbni Rüþd felsefesi, görüþleri Ýslâm dünyasýnda yasaklanmasý yüzyýllar süren Ýslâmýn girdiði Ortaçað sürüp gitmesinin en önemli nedenlerinden biri olur. Avrupa Rönesans ve reform hareketleri, Fransýz Devrimi ile dini bireyin vicdaný ile Allah arasýnda bir akit olduðu anlayýþýna kavuþur. Dini devletlerin yönetimde baþvurulacak bir kaynak olmadýðý anlayýþýndan laiklik anlayýþýný benimser.

        Ýslâm devletleri içinde sadece Türkiye Cumhuriyeti kurulunca Büyük Selçuklu ile baþlayan Gazali’nin fikir teorisyeni olduðu görüþlerle deðil akýl ve bilimi önceleyen laikliði esas alan cumhuriyetle yönetilmeye baþlandý. Batýnýn kýskancýndan kurtuldukça kuzey Afrika devletleri kýsmen cumhuriyet idare biçimini uygulama yollarýný zorluyor günümüzde.

        Sözün özü Ýslâm Dininin hâkim olduðu topraklarda yýllarca pozitif bilimlere, felsefeye kapalý olan içtihat kapýsýnýn hala kapalý olduðu, daha çok dini yöntemlerle yönetimlere yönelen devletler deðil ilerleme kaydetmek sömürgeci ülkelere birer yem olmaktan öteye gidemiyorlar. Ýbni Rüþd ’ün ve O’nu takip eden bilim insanlarýnýn akla, bilime dayanan görüþleri yaþam alaný buldukça hem Müslümanlýk gereði gibi yaþanýr hem de akýl ve bilim yolunda ilerleme kaydedilir. Böylece Ýslâm dünyasýnda akan kanlar durur. Halklar rahat nefes alma mutluluðunu yakalama þansý elde eder…