ANADOLU’NUN KADIN VAKIFELERÝ

Aþaðýdaki metinler, 2018 yýlý Vakýf Haftasý’nda ana tema Vakýf Kuran Kadýnlar olarak belirlenmiþ ve Vakýflar Genel Müdürlüðü, Bezmialem Vakýf Üniversitesi ve Fatih Sultan Mehmed Vakýf Üniversitesi iþbirliði ile düzenlenen ve 12 Mayýs 2018 tarihinde Bezmialem Vakýf Üniversitesinde gerçekleþtirilen Vakýf Kuran Kadýnlar Sempozyumunun Vakýflar Genel Müdürlüðü tarafýndan 2019 yýlýnda bastýrýlan bildiriler kitabýndan özetlenmiþtir.

Vakýf kurmak Ýslam tarihinin baþlagýcýndan günümüze kadar ekonomik güç isteyen bir hayýr iþidir. Asr-ý saadetten II. Mehmed’in saltanatýna kadar vakýflar gayri menkul (taþýnmaz) gelirleri üzerine kuruldu.  Vakýf insanlar önce kendi servetlerinden vakýf binalarýna yaptýrdýlar. Daha sonra mülk arazilerini (bað, bahçe, ev, dükkan vb.) vakýflarýna akar yazdýrýp gelirleriyle vakýflarýný finase ettiler. Vakfiyeleri incelediðimizde vakýf gelirlerinin bilhassa ilk kuruluþ zamanýnda giderlerden fazla olduðunu görebiliyoruz. Vakýf insanlar vakýflarýnýn ekonomik sýkýntýya düþerek hizmetin aksamasý için gelir fazlasýnýn baþka iþlerde kullanýlarak deðerlendirilmesini vakfiyelerine yazdýrdýlar.   

Ýslam medeniyetinde kadýnlarýn ticari iþlerle uðraþmalarý asla yasaklanmamýþ iken ama gelenekte kadýnlar iþ hayatýndan uzak durmuþlar/tutulmuþlardýr.  Örnek vermemiz gerekirse Peygamber Efendimizin (sav) ilk eþi Hatice (ra) ticaretle uðraþan Mekke zenginlerinden bir hanýmdý. Hatta Peygamber Efendimiz (sav) risaletinden önce Hatice (ra) annemizin ticaret kervanlarýný idare etti. Tarihi kaynaklarda Müslüman kadýnlarýn istedikleri takdirde ticaret yapmalarýnýn engellenmediði gibi bazýlarýnýn idari görevlerde bulunduklarýný da biliyoruz.

Ýslam toplumunda kadýnlar her zaman ekonomik özgürlüðü olan bireylerdi. Özel de Osmanlý genelde ise tüm Türk-Ýslam devletlerinde ekonomik gücü olan kadýnlar vakýf kurmakta adeta yarýþtýlar.  Osmanlý Devleti’ne ait bilinen ilk vakfiye bir kadýna, Orhan Gazi’nin eþi Asporça Hatun’a aittir1. 723/1323 tarihli bu vakfiyeyle Osmanlý Devleti’nde kurulan vakýflarýn öncülüðünü yapan Asporça Hatun’dan sonra Orhan Gazi’nin diðer hanýmý Nilüfer Hatun, Osmanlý’nýn ilk baþkenti Bursa’da yaptýrdýðý hayýr eserleriyle vakýf kurma geleneðini devam ettirmiþtir. Asporça Hatun Bursa Ovasý’nda akan ve daha sonra kendi adýyla anýlacak olan ýrmaðýn üzerine bir köprü yaptýrmýþ. Ayrýca Bursa Hisarý’nýn Kaplýca Kapýsý yakýnýnda bir tekke inþa ettirmiþti. Hisarýn içinde ise Darphane Mescidi adýyla da anýlan ve uzun yýllar varlýðýný devam ettiren bir mescid bina ettirmiþti.

Yýldýrým Bayezid’in annesi, I. Murat’ýn eþi Gülçiçek Hatun da 802/1399-1400 tarihinde düzenlettiði vakfiyesinde Bursa’da bir zaviye, evler ve mutfak yaptýrýp vakfetmiþtir. Bu konuda gayret gösteren hanýmlar, hükümdar ailesine mensup olanlardan ibaret deðildi.

Henüz 15. yüzyýlda kadýnlar tarafýndan düzenlenmiþ ve günümüze ulaþan vakfiyelerde Osmanlý toplumunda her kesimden hanýmýn ellerindeki mal varlýklarýný hayýr hizmetlerine sarfedebilmek için adeta yarýþtýklarýnýn göstergesidir. Örneklendirecek olursak; Zilkade 894/Eylül 1489 tarihli vakfiyesiyle Sitti Hatun binti es-Seyyid Hasan Bursa’da Köhnegözsüzler Mahallesi’nde bulunan evini, gelirinden her gün ruhuna Kur’ân okumasý þartýyla mahalle mescidinin kayyýmýna ve yine ayný mescidin kandil yaðýna sarfedilmek üzere vakfetmiþtir. Sitti Hatun’un tüccar olan eþi Þeyh Paþa Paþa da hayýrsever birisiydi. Þeyh Paþa Bursa’nýn farklý yerlerinde ev, dükkân, deðirmen ve bir de tuzla vakfetmiþ, Mudurnu’da da bir mescid ve zaviye inþa ettirmiþti. Babasý da hayýrsever olan Sitti Hatun eþraftan varlýklý ve vakýf bir aileye mensuptu.  (Diðer Osmanlý þehirlerindeki vakýfelerin sayý ve oranlarý çalýþmamýzýn ilerleyen bölümlerinde anlatýlacaktýr.)

ÝSLAM KADINLARINININ SERVET KAYNAKLARI

Genel olarak bütün Ýslam toplumlarýnda Ataerkil aile yapýsý mevcuttu. Geleneksel olarak kadýnlar ev iþleri ve çocuk bakýmýndan mesul görüldükleri için gelir getirici bir iþle uðraþmazlardý. Ama kaynaklara baktýðýmýzda pek çok Müslüman kadýnýn yüksek ekonomik güce sahip olduðu ve gelirleriyle sayýsýz vakýf kurduklarýna þahit olmaktayýz. Osmanlý özelinde ama genel olarak tüm Ýslam toplumlarýnda kadýnlarýn hukuki olarak bazý mal ve mülk edinme yollarý vardý. Binlar; miras, hibe, mehir, çalýþarak para kazanma, maaþ/ulûfe, saray hanýmlarý için paþmaklýk þeklinde sýralanabilir.

1. Miras

Ýslam hukukuna göre Müslüman bir kadýn, Ýslam hukukunun öngördüðü esaslar çerçevesinde anne, kýz, eþ, kýz kardeþ, teyze, hala vb. olarak ölen kiþiye olan akrabalýk derecesine göre mirastan hissesine düþeni almaktadýr. Müslüman kadýnlar miras yoluyla kendilerine intikal eden paylarýný ekonomik durumlarýný da göz önünde bulundurarak, uhrevî saadete ulaþmanýn bir vesilesi olmasý dileðiyle vakfetmektedir.

8 Haziran 1491 tarihinde Bursa Mahkemesinde bir vakfiye düzenlettiren Ayþe binti Mevlana Alaeddin muhtemelen evlatlarýnýn birinden miras kalan deðerli kitaplarý   (et-Tefsîr ‘alâ Tarîki’l-Meþâyih, Þerhu’l-Mecma‘li-Ýbn Feriþte, Fetevâ-yý Bezzâziyye, Muhtasaru Sýhâhi’l-Cevherî, Muhtasar mine’l-me‘ânî’)  bu kitaplarý ilim ehlinin faydalanmasý arzusuyla vakfettiðini belirterek, vakfettiði kitaplarýn, ilim ehlinden bu kitaplarý mütalaaya ehil olanlar tarafýndan kullanýlmasý þartýný koymuþtur. Ayþe hanýmýn vakfettiði kitaplar sayýca az olmakla beraber ekonomik deðeri yüksek kitaplardýr. Vakýf kitaplardan Muhtasaru Sýhâhi’l-Cevherî’ye 880 akçe deðer biçilmiþtir. (16. asýrda Osmanlý toplumunda ortalama kitap fiyatý 200 akçe civarýnda olduðu deðerlendirilmektedir.)  

Burada isminin özellikle zikredilmesi gereken bir baþka vakýfe haným ise Üsküp’de ikamet eden ve hayýrseverliði dillere destan uç beylerinden Ýshak Bey’in neslinden gelmektedir. Meþhur Osmanlý uç beylerinden Ýshak Bey’in neslinden, el-Hace Ayþe Hatun binti el-Hac Saðir Mehmed “Medine-i Üsküp’te Alaca kurbünde babam Mehmed Efendi’den irsle intikal eden 7 bab dükkânlarýmý hisbetenlilllah vakf-ý habs ettim ki” ifadesiyle yedi dükkân, 40 dönüm tarla, birbirine bitiþik iki ev, bir bahçe, 6 gözlü bir deðirmenin yaný sýra 14.000 akçe nakit para vakfetmiþtir. Ayþe Hatun, Üsküp’te bir mescit ve zaviye yaptýrarak masraflarýnýn vakfýn gelirlerinden karþýlanmasýný istemiþtir.

1789- 1923 yýllarý arasýndaki Kütahya’da kurulan 35 kadýn vakfiyesinden 11’inde kadýnlarýn vakfettikleri mallar kýsmen veya tamamen miras yoluyla elde edilmiþtir.

2. Hibe

Ýslam toplumlarýnda kadýnlarýn çaba ve gayretleri olmaksýzýn mal edinme yollarýndan birisi de hibedir. Kardýnlara kadýn veya erkek akrabalarý ya da þayet azatlý cariyelerse eski efendileri tarafýndan bazý mal ya da paralarýn hibe edildiði görülmektedir. Hanýmlarýn bu þekilde sahip olduklarý mal varlýklarýný vakfederek deðerlendirdiklerine dair en eski ve güzel örneklerden biri Osmanlý’nýn ilk vakýf kurucusu olan Asporça Hatun’dur. Zira Asporça Hatun, Osmanlý Devleti’nin kurucusu Osman Gazi’nin kayýnpederi olarak kendisine “hibe ettiði” Kite’ye baðlý Üç köy (Narlý, Kapaklý, Burunhisar) bir mezraa (Eðrice) yý dört çiftlikle beraber, Çepni Köyü’nü kendisine baðlý dört mezraa ve araziyle beraber, Yörüklü Karyesi’nde bulunan iki çiftlik arazisini, Frenkli Köyü’nü, Mudanya’da bulunan bir çiftliði ve Bursa’ya baðlý Balýklý Çiftliði mezraasýný 1323 yýlýnda vakfederek,  Osmanlý kadýnlarýnýn vakýf kurmasý geleneðini de baþlatmýþtýr.

            Osman Gazi’nin ikinci nesil torunu Hatice Hatun (Savcý Bey’in oðlu Süleyman Bey’in kýzý) Ýnegöl’ün Kulaca Köyü’nü vakfetmiþtir. Adý geçen köy Süleyman Bey tarafýndan saðlýðýnda Hatice Hatuna hibe edilmiþti.

3. Mehir

Ýslam hukukunda Mehir kadýna, nikah akdi sonucunda ödemesi gereken mal ve ya paradýr. Mehir, kadýna Allah-ü Teala (cc) tarafýndan verilen bir haktýr. Bu husus Nisa suresinde özellikle belirtilir. (“Kadýnlara mehirlerini (bir görev olarak) gönül hoþluðuyla verin. Eðer kendi istekleriyle o mehrin bir kýsmýný size baðýþlarlarsa, onu da afiyetle yiyin.” Nisa 4)

Kur’an-ý Kerim esas alýnarak düzenlenen Ýslam hukukuna göre Mehir kadýnýn þahsi malý olarak istediði þekilde tasarruf edeceði bir deðerdir. Ýster kendisi kullanýr, ister miras býrakýr veya kocasýna hibe edebilir. Dinimizde Mehir için belirlenmiþ alt ve üst sýnýr yoktur. Ýslam toplumlarýnda Mehir kadýnlarýn mal-mülk edinme yollarýndan birisidir.

4. Kadýnlarýn Çalýþma Hayatýna Katýlarak Servet Edinmeleri

Osmanlý toplumunda kadýnlar yaygýn olmamakla birlikte tüccar bir aile çevresinden gelen kadýnlar ticarî faaliyetlerde bulunabiliyorlardý. Ailelerinden kendilerine miras olarak kalan ticarethaneleri bizzat veya bir baþkasý vasýtasýyla iþletip gelir elde ediyorlardý. Örneðin

Haziran 1598’de Bursa’nýn gözde iþ hanlarýndan Gelincik Çarþýsý yakýnýndaki bezzazlar içinde, babasýndan miras iki bitiþik dükkan kalan Kerime, dükkanlarý kölesi Hüsrev aracýlýðýyla iþletmeye devam etti.

Bursa’dan Þemsi binti Memi adlý kadýn ipekçilik yapmak için Timurtaþ Mahallesi’nde Þibli Bahçesi olarak bilinen bahçeyi dut yapraðý ve meyvesiyle birlikte bir yýllýðýna 5000 akçeye kiralamýþtý.

Ýlerleyen süreçte kadýnlarýn daha farklý sektörlerde de adlarýnýn geçtiðini görmek mümkündür. XVIII. asra ait Abdülaziz Efendi vakýflarýnýn muhasebe kaydýndan anlaþýldýðý kadarýyla, “Abbas Efendi kerîmesi” olarak kaydedilen bir kadýn, iþletmek üzere Bursa’da Muradiye Mahallesi’ndeki bir kahvehaneyi kiralamýþtýr. Abdülaziz Efendi Vakfý’ndan baþka dükkânlar ve bahçe kiralayan farklý kadýnlar da bulunmaktaydý. Ayrýca Osmanlý döneminde alýcý ve satýcýlarý kadýnlar olan, sebze, meyve, hayvansal ürünler ve el iþleri gibi çeþitli ürünlerin alýnýp satýlan  “avrat pazarý” adýyla bilinen bir pazar bulunuyordu. Bursa Avrat pazarý 1742 yýlýna kadar Ulucamii’nin doðusunda kurulmaya devam etti.

Fazla sermayeleri olmasa da Osmanlý ticaret hayatýnda bulunan kadýnlara bir örnek te Bohçacý kadýnlardýr. Bunlar zengin ailelerin evlerine giderek, kumaþ, giyecek, mücevher gibi birtakým þeyleri pazarlýyorlardý.

Bursa’da ipekçilik yaygýn olduðundan ibriþim alýp sararak para kazanan çok sayýda kadýn vardý. Bir meþdud (çözgü) 200 akçe civarýnda iþletiliyor, ortalama bir seferde 5 meþdud iþleyen bir kadýn XVI. yüzyýlda 1000 akçe kazanabiliyordu. Osmanlý toplumunda bu þekilde kendi baþlarýna ya da ortaklýk kurarak iþveren durumunda olan kadýnlar bulunuyordu.

Bunlara ilave olarak ebelik, hekimlik hatta cerrahlýk mesleklerini icra eden kadýnlarý da zikretmek gerekir. Üsküdar’da Solak Sinan Mahallesi’nde oturan Fatma binti Abdullah kellik hastalýðýný iyi eden bir hekim kadýndý. Yine Üsküdar’da oturan Saliha binti Küpeli baþarýlý fýtýk ameliyatlarýyla nam salmýþ bir kadýn cerrahtý.

5. Ulûfe Tayin Edilmiþ Kadýnlar

Bilhassa Osmanlý döneminde üç aylýk halinde maaþ karþýlýðý ödenen yevmiyelere Ulûfe denilirdi. Fatih Sultan Mehmed’in saltanatýna kadar Osmanlý coðrafyasý hanedanýn ortak mülkü olarak görülürdü. Bu yüzden Valide sultan ve haným sultanlarýn tahsisatlarýnýn yanýnda diðer bazý hanedan mensuplarýna da ulufe verilmiþtir. Örneðin Çelebi Sultan Mehmed’in torunu (Selçuk Hatun’un kýzý) Hatice Hatun’un Bursa kapanýndan günlük 20 akçe ulufesi vardý. Ayný þekilde Hatice Hatun’un kýzý Hanzade Hatun da günlük 10 akçe ulûfe almýþtýr. Hatice Hatun annesi Selçuk Hatun gibi hayýrsever bir hanýmdý. Bursa’da Atpazarý semtinde bir vakýf cami ve Emir Sultan Türbesi civarýnda yetim çocuklarýn okutulmasý için bir mektep yaptýrmýþtý. Hatice Hatun vakfý için Mayýs 1501 tarihli vakfiyesine göre farklý vilayetlerde dört köy, bir tarla, Bursa’da üç boyacý, bir baþçý dükkânýný, yine Bursa’da bir avlu içindeki sekiz odayý ve Dikencik Köyü’ndeki büyükbaþ hayvanlarýný vakfetmiþti.

II. Bayezid’in oðlu Þehzade Þehinþah, kýzkardeþi Sultanzade Hatun’a, kendi salyanesinden günde 100 akçe ulûfe tayin etmiþti.

Zaðanos Paþa’nýn kýzý Hatice Hatun’un da Bursa mizaný gelirlerinden günlük 30 akçe ulûfesi vardý.

            1850’de Bezmiâlem Valide Sultan’ýn maaþý 450.000 kuruþ, Sultan Abdülmecid’in kýz kardeþi Adile Sultan’ýn maaþý 200.000 kuruþ, kýzlarýnýn 125.000 kuruþ, kadýnlarýnýn ise 20.000 kuruþtur. Bezmiâlem Valide Sultan sahip olduðu mal varlýðýný aralarýnda hastahaneler, mektepler, camiler çeþmeler ve sebillerin de bulunduðu vakýflarý için harcamýþtýr.

6. Paþmaklýk

Osmanlý maliyesinde haným ve valide sultanlara devlet tarafýndan bir arazinin gelirlerinin tahsis edilmesine “paþmaklýk” adý verilirdi. Paþmaklýk uygulamasý XVI. Yüzyýl sonlarýndan itibaren baþlamýþtýr.

III. Mehmet 1595’te validesi Safiye Sultan’a 1 milyon akçeden fazla geliri olan has arazileri paþmaklýk olarak tayin etmiþti. Bu kadar yüksek gelirlere sahip olan valide ve haným sultanlar sahip olduklarý maddî gücü genellikle büyük ölçekli vakýflar kurarak deðerlendiriyorlardý.

Tarihi süreçte Anadolu’da kurulan kadýn vakýf eserlerine bakacak olursak, taþýn þiirleþtiði, mekânýn metafiziðinin her taþýnda kendini gösterdiði Divriði Ulu Camii ve Darüþþifasý, Kayseri Gevher Nesibe Þifahanesi ve Hunat Hatun Külliyesi, Mardin Hatuniye Medresesi, Ankara’da Melike Hatun Cami ve Medresesi, Ýstanbul’da Hatice Turhan Sultan Külliyesi, Mihriþah Valide Sultan Camii ve Ýmarethanesi, Hürrem Sultan Külliyesi, Bezmi Âlem Valide Sultan Camii ve Hastanesi, Pertevniyal Valide Sultan Camii ve Mektebi, Üsküdar’da Atik Valide Sultan Camii ve Külliyesi, Mihrimah Sultan Camii ilk akla gelenlerdir.

Ayrýca Kudüs’te Hürrem Hatun Ýmarethanesi, Mekke - Medine ve Mýsýr’da Gülnuþ Emetullah Camii, Çeþme ve Hastanesi, Üsküp’te Hümaþah Sultan Camii ve Mektebi, Elaldý Sultan Tekkesi, Romanya Mangalya’da Ýsmihan Sultan Camii kadýnlarýmýzýn kurmuþ olduðu Anadolu coðrafyasý dýþýnda kalmýþ vakýf eserleridir.

Selçuklular döneminde Konya, Ýznik, Kayseri, Tokat, Erzurum, Diyarbakýr, Erzincan, Malatya, Sivas ve diðer þehirlerimizde kurulan vakýf eserleri sayesinde Anadolu her bakýmdan geliþmiþ, bu kültür sonraki dönemlerde de geliþerek devam etmiþtir.

Türkiye Selçuklularý ile onlarýn mirasçýlarý olan Anadolu Beylikleri ve Osmanlýlar döneminde beyler, hükümdarlar ve devlet adamlarý yanýnda padiþah analarý, eþleri, kýzlarý ve torunlarý da Anadolu’da ve devletin hâkim olduðu her yerde çeþitli konularda vakýflar kurmuþlar, bu yolla topluma hizmet etmiþlerdir. Haným Sultan Vakýflarý olarak adlandýrýlan, padiþahlarýn anneleri, eþleri ve kýzlarýnýn kurmuþ olduðu bu vakýflar, mal varlýklarý ve hizmet alanlarý bakýmýndan sadrazam ve vezir vakýflarýyla beraber padiþah vakýflarýndan sonra en büyük vakýflar olarak dikkat çekmektedir.

 OSMANLI TOPLUMUNDA VAKIF KURAN KADINLAR VE MAL VARLIKLARININ KAYNAKLARI Saadet MAYDAER Doç. Dr., Uludað Üniversitesi Ýlahiyat Fakültesi Ýslâm Tarihi Anabilim Dalý Öðretim Üyesi.