ÝMAM-I RABBANÝ ve MEKTÛBÂT

Mektubat, Ýmam-ý Rabbânî (ks- 27 Mayýs 1564-10 Aralýk 1624) ve Müceddid-i Elf-i Sani lakablarýyla meþhur Ahmed-i Faruk es-Sirhindi’nin yazmýþ olduðu mektuplarýn toplanmasýndan oluþan ve Nakþibendi literatürünün en önemli kaynak eserlerindendir.

Soyu Hz. Ömer (ra) e ulaþtýðý için nisbesi Faruki olan Ýmam-ý Rabbânî (ks) ilk dini eðitimini Çiþti þeyhi olan babasýndan aldý. Daha sonra felsefe, kelâm, mantýk, hadis, tefsir ve hadis metinleri tahsil etti. Babasý tarafýndan Çiþti hilafet icazeti ve hýrkasý, Sühreverdî ve Kadiriyye hilafet hýrkasý giyen Ýmam-ý Rabbânî, babasýnýn vefatýndan sonra çýktýðý hac yolculuðu sýrasýnda, Kabil’de Muhammed Hace Bakî Billah’ý Kabilî (ks) (1563 -1603) den Nakþîbendilik icazeti aldý. Þeyhinin 1603’de vefatý üzerine Hint topraklarýnda Nakþîlik yolunu yaymaya, insanlarý irþad etmeye baþlayan Ýmam-ý Rabbânî’nin çeþitli bölgelere çok sayýda halife gönderdiði kaydedilir.   Ýrþadýný geniþ kitlelere ulaþtýrmasýndan rahatsýz olanlarýn kýskançlýkla yaptýklarý þikayetler üzerine 2,5 yýl cezavinde yattý.

Herkes tarafýndan “ Müceddid-i Elf-i Sani (II. Bin yýlýn yenileyicisi-müceddidi) olarak kabul edilen Ýmam-ý Rabbani (ks) döneminde Hristiyanlýk-Musevilik-Ýslam karýþýmý bir din oluþturmaya çalýþan Ekber Þah’a karþý en büyük muhalefeti yapmýþ ve zamanýna kadar tasavvufun içine yerleþmiþ hurafelerle mücadele etmiþtir. Ýmam-ý Rabbânî (ks) 1200 yýllýk Nakþibendîlik geleneði içinde ictihâd seviyesine ulaþmýþ ve mezkur tarikatýn Müceddidiyye alt dalýný oluþturmuþ önemli bir sûfîdir.  Nakþibendiyye tarikatý ondan sonra Nakþibendiyye-Müceddidiyye olarak anýlmýþtýr.

Ýmam-ý Rabbânî, insan inþa’ etmede fevkalâde bir kâbiliyet sahibidir. Yetiþtirdiði, icâzet verdiði halifelerinin 32 tanesi tespit edilebilmiþtir.

Ýmam-ý Rabbânî’nin yaþadýðý dönemde Hint Müslümanlarý çok sýkýntýlý bir ortamý teneffüs ediyorlardý. Ýslâm’ýn iç ve dýþ düþmanlarý, akýl almaz boyutlarda, dinî, ictimâî, ahlakî, iktisâdî, idârî açýdan týrmanýþa geçmiþ, her yeri kaos kaplamýþtý. Müslümanlara dýþ düþman olarak Sihlerin, Marat, Raçput ve Sat Hindûlarýnýn, ek olarak da Hindû milliyetçilerinin baskýsý artmýþtý.  Mehdevî hareketleri denen ve sayýlarý Hint topraklarýnda bini bulan meh-dîlerin! Müslümanlarýn inanç ve kültürlerine yaptýklarý dinî kirlenmenin had safhaya ulaþmasý yetmezmiþ gibi Revþaniye, Bohsalar ve Hocalar denen bozuk inaçlý, Þii karakterli mezhepler Hint Müslümanlarýnýn imanýný tehdit ediyordu.

Böylesi kaotik bir ortamda Ýmam-ý Rabbani (ks) geniþ Hint coðrafyasýna önce halifeleriyle sonra da mektuplarýyla ulaþmýþ ve imam, ihlas, ümit ve çabasýyla bi-iznillah baþarýlý olmuþtur.  

Mektûbât, baþlý baþýna bir eser olarak yazýlmamýþtýr. Ýmam-ý Rabbânî (ks) de Peygamber Efendimizin (sav) Ýslam dinin yaymak için mektup yazmasý geleneðine ittiba ederek kendisinden önceki sufilerin yaptýðý gibi halife ve müridlerine tavsiye mahiyetinde mektuplar yazmýþtýr. Bu mektuplar Ýmam-ý Rabbani hayattayken kitaplaþtýrýlmýþ ve nesilden nesile aktarýlarak günümüze ulaþmýþtýr. Mektubat inancý güçlendirmek için imani konulara vurgu yapmasýyla o günden bu güne Ýslam tasavvufunun önemli kaynak eserlerinden biri olma özelliðini korumaktadýr.

Mektûbât’ýn ele aldýðý muhteva özet olarak þöyledir: Ýlim adamlarýna itikâdî, amelî, dinî, dünyevî her konuda uyarýlar, azimete yapýþmalarý, hizmet, ibadet, ihlâs ve ilmî ihtisas gibi konulardaki tavsiyeler. Ayrýca ilim adamlarýnýn, bölgenin siyasî-idarî otoriteleriyle temasa geçip onlara istikâmet, zalimlere þiddetli davranma, mazlumlarýn yanýnda olma, ma’rufu emir ve münkeri (kötülüðü) nehy ile ilgili telkinlerde bulunmalarýný öðütler. Para, mevki, kadýn, þöhret, hýrs peþinde koþan ilim adamlarýnýn din ve dünyalarýnýn fesada uðrayacaðýný ilim adamlarýna söyleyen Ýmam-ý Rabbânî, onlarý özellikle hakký söyleme konusunda cesaretlendirmektedir.

Ýmam-ý Rabbani(ks) tasavvufla ilgili mektuplarýnda bir takým tasavvufî ýstýlahlarý açýklayarak eski tasavvuf üstadlarýný, onlarýn sözlerini açýklar, derviþlerin maneviyat yolunda karþýlaþabileceði sýkýntýlar, fetihler, haller ve ulaþacaðý makamlarý anlatýr. Sûfîlerin siyasî, ilmî çevre ile temasta bulunmakla beraber halkla da ilgilenmeleri, dünyaya raðbet etmemeleri, Kur’an’a ve Hz. Peygamber’in (sav) sünnetlerine sýmsýký sarýlmalarý, bid’atlerle mücadele etmeleri yolundaki öðütler.

Siyasî güç sahiplerine yazýlan mektuplarda Ýmam-ý Rabbânî, onlara Allah’ýn yolundan, Resulünün sünnetinden ve adaletten ayrýlmamalarýný Allah’ýn (cc) ismini yeryüzünde yüceltmelerini, Hindûlarca ezilen Müslümanlara yardým etmelerini, istikâmetten ayrýlmamalarýný, memleketi ma’mur hale getirmelerini, haklýnýn hakkýný zalimden almalarýný, sefahata dalmamalarýný, halka müþfik olmalarýný, ilme ve ilim adamlarýna saygý göstermelerini tavsiye eder. Devlet adamlarýna fukarayý kollamalarýný, reâyâyý ezmemelerini de tavsiye eden Ýmam-ý Rabbânî, toplumun yýkýlmasýna tefessüh etmesine neden olacak hususlarda uyanýk bulunmalarýný ýsrarla vurgular.

Mektuplarýnda, Ýmam-ý Rabbânî’nin ilk ve deðiþmez referansý Hz. Kur’an’dýr. O, homo-coranicus denecek kadar Kur’an’ý Kerim ile bütünleþmiþ Rabbânî bir Allah (cc) dostu idi. O, bizzat âyetlere dira’yeten canlý ve parlak yorumlar getirdiði gibi Fahreddin-i Razî’nin Tefsir-i Kebir’i ve Zemahþeri’nin Keþþaf’ý baþta olmak üzere çok sayýda tefsir onun referanslarý arasýnda yer almýþtýr.

Hindistan o devirde neredeyse diyâr-ý bid’ata dönüþmüþ her yerde cehalet karanlýðý hüküm sürüyordu. Ýmam-ý Rabbânî, Siyalkotî’nin deyimiyle ikinci bin yýlýnýn müceddid’i ve bir numaralý bid’at savaþçýsýydý. O, Resulullâh(sav)’ýn sünnetlerini yaþamayý üsve telakkîsi çerçevesinde zorunlu görüyor, Kur’an ve sünnetin tamamlayýcý birlikteliði baðlamýnda bir Ýslâmî hayatý Mektûbât’ta ýsrarlý sýklýkla vurguluyor ve hep ahkâmý ön plana çýkarýyordu. Ayrýca o, Kütüb-i Sitte’nin tamamýný ve diðer hadis literatüründeki eserleri kaynak olarak kullanmýþ, mektuplarýnda Buhârî ve Müslim’in þerhlerini de referans olarak göstermiþtir.

Özellikle ehl-i sünnet ve’l- cema’at çizgisindeki eserler, mektuplarýn baþ kaynaðý olarak dikkati çeker: (Taftazânî, Îcî, Bakýllânî, Ýmam Hasan el-Eþ’arî ve Ýmam Maturîdî.)

Ýmam Þafi ve Ahmed b. Hanbel baþta olmak üzere mezhep imamlarýna atýfta bulunsa da Ýmam-ý Rabbani (ks) Hanefi mezhebine mensuptu ve Ýmam Ebû Yusuf’un ve Ýmam Muhammed’in görüþlerine geniþ yer vermiþtir. Mektuplarýndan kendinden önceki tasavvuf külliyatýnýn hemen hemen tamamýna yakýnýný okuduðu anlaþýlan Ýmam-ý Rabbani(ks) bu eserlerden alýntýlar yapar, onlarý yorumlar, izah ve istiþhadlarda bulunmuþtur.

Ýmam-ý Rabbani, Muhasibî’nin Riâye’sini, Tirmizî’nin Hatmü’l- Velâye’sini, Serrâc’ýn Lum’a’ýný, Kuþeyri’nin Risâlesi’sini, Kelabâzi’nin Ta’arruf’unu, Sühreverdî’nin Avârif’ini, Ebu Nuaym’ýn Tabakât’ýný, Gazzâlî’nin Ýhyâ’sý baþta olmak üzere pek çok eserini, Attar’ýn çok sayýda te’lifâtýný, Sa’dî’nin Bostan ve Gülistan’ýný, Rûmî’nin Mesnevî’sini kaynak olarak kullanan, Þâh-ý Nakþbend baþta olmak üzere, hocasý Bakî Billah, Abdülhâlýk-ý Gücdüvanî, Bâyezîd-i Bistamî gibi Nakþî büyüklerinin sözlerini delil getiren ve bu konuda açýklayýcý yorumlarda bulunan entelektüel birikimi geniþ ve zengin bir sufidir.

Ýmam-ý Rabbani (ks) mektuplarýnda Ýslâm’ýn muhafazasý konusunda sert, müminlere yön verme hususunda ise oldukça yumuþa bir üslup kullanmýþtýr. Din düþmanlarý anlatýlýp, tehlikeler söz konusu edilirken Ýmam-ý Rabbânî’(ks) de görülen celâdet, onun Ýslâm konusundaki derin duyarlýlýðýný gösterir.

Ýmam-ý Rabbânî ve kýymetli mektuplarý, araþtýrmacýlarý doyuracak kadar yeterli bilgi donanýmýna sahip olmasý yönüyle günümüze ýþýk tutacak hüviyette birinci el bir kaynak durumundadýr. Onda Nakþîliðin on bir esasýna getirilen yorumlar, tasavvufî kavramlarýn yeniden gözden geçirilmesi, Hint-Ýslâm dünyasýnýn genelde kültürel özelde tasavvufî görüntüsü, problemler karþýsýnda üretilen çözümler, insanlýða hizmet, Ýslâm’ýn özünün korunmasý, kâmil insanýn inþasý ve hizmet alanlarýnýn yelpaze açýlýmý halindeki çeþitliliði ve benzeri dinî, tasavvufî, ictimaî, kültürel, fikrî muhtevâ donanýmý yer alýr.

Ýmam-ý Rabbani (ks) Muhyiddin b. Arabî’nin Vahdet-i Vücûd teorisine yaptýðý tenkitlerle, yeni bir fikrî oluþuma yol açarak Vahdet-i Þuhûd’u inþâ etmiþtir. Vahdet-i Þuhûd’un tam olarak anlaþýlabilmesi için Mektûbât birinci el kaynak vasfýný korumaktadýr. Bu gün Anadolu Ýslâmlýðýný zihniyet olarak etkileyen önemli eserler-den birisi, Ýmam-ý Rabbânî’n Mektûbât’ýdýr.

Son bir anekdot: 1943’de vefat eden Abdülhakîm-i Arvâsî hazretlerine sormuþlar; Abdulkâdir-i Geylânî mi, Ýmam-ý Rabbânî mi? Hangisini seversiniz?‛ Merhum uzun uzun Þâh-ý Geylânî’nin faziletlerini anlatýr, över, anlatýr, över, anlatýr. Konuþmasýnýn sonunu þu cümleyle tamamlar: Ama ben yine de Ýmam-ý Rabbânî’yi daha çok severim.

 TASAVVUF KLASÝKLERÝ Editor Prof. Dr. Ethem CEBECÝOÐLU Ankara, 2010 ERKAM YAYINLARI

MEKTUBAT Ethem CEBECÝOÐLU Prof. Dr., Ankara Ü. Ýlahiyat Fakültesi