Ýmam BÝRGÝVÎ (Takiyyüddin Mehmed-Birgivi Mehmed Efendi (27 Mart 1523- Eylül 1573)

Fýkýhta Hanefî, itikadda Mâtürîdî olan, tüm kaynaklarýn Osmanlý döneminin seçkin alimlerinden olup dinî ve ahlâkî þahsiyeti bakýmýndan da mükemmel bir insan olduðu konusunda ittifak ettikleri Birgivi yaþadýðý döneme damga vurduðu gibi sonrasýnda ulema ve tasavvuf erbabý üzerinde de derin izler býrakmýþtýr.  Mehmet Ali Ayni Türk Ahlâkçýlarý adlý eserinde (I, 105) ondan, “Ahlâkçýlarýmýz içinde Birgivî derecesinde mümtaz bir simaya nâdir tesadüf olunur. Çünkü onun dinî bilgisi ve býraktýðý eserleri ne kadar yüksek ise meslek ve meþrebi de o nisbette pâk, nezih ve metîn idi” þeklinde söz eder.

Vaazlarýnda halký Kur’an ve Sünnet’e uymaya davet eden Birgivi kabirler üzerine türbe yapýlmasý, buralarda mum yakýlmasý, ücret karþýlýðýnda Kur’an okunmasý gibi bid‘atlar ve ayrýca bâtýl itikadlarla, kadýlar arasýnda rüþvetin yaygýnlaþmasý, zengin çocuklarýna ücretle ilmî pâyeler verilmesi gibi meþrû olmayan uygulamalara karþý da mücadele etti.

Halkýn bid‘atlarý terketmesinden ümidini kesen Birgivî Ýstanbul’a gidip Bayramiyye tarikatý þeyhi Abdullah Karamânî’ye intisap ederek inzivaya çekildi. Birgivî son derece dürüst ve tavizsiz bir ilim adamýdýr. Nitekim döneminde çok yaygýn olan anlayýþa raðmen hiçbir eserini herhangi bir devlet büyüðüne ithaf etmemiþ, aksine devlet ileri gelenleri de dahil olmak üzere her seviyedeki yöneticilerde ve görevlilerde gördüðü kusurlarý cesaretle tenkit etmiþtir. 

Birgivî’nin, bazý haksýz menfaatler elde ettiði, görevliler nezdinde nüfuz saðlayarak devlet iþlerine karýþtýðý gerekçesiyle, II. Selim’in hocasý olduðu için “Hâce-i Sultânî” diye þöhret bulan tanýnmýþ âlim Atâullah Efendi’yi bile ikaz etmesi onun dürüstlük ve cesaretinin ilginç bir örneðidir.

Birgivî, kendisi de Bayramiyye müntesibi olmakla birlikte zamanýnda Sünnî esaslardan sapmýþ ve bid‘atlar ihdas etmiþ olan bazý tasavvuf erbabýný da eleþtirmekten geri durmamýþ, bu konuda yazdýðý risaleden dolayý tasavvuf düþmaný olmakla itham edilmiþse de bu iddia isabetsizdir çünkü bilindiði üzere kendisi de ayný zamanda Bayramiyye tarikatýna baðlý bir mutasavvýftýr. Ünlü mutasavvýf Abdülganî en-Nablusî (ö.1731), Birgivî’nin Ehl-i sünnet esaslarýna baðlý tasavvuf büyüklerini deðil tasavvuf adýna bir yýðýn bid‘at ve hurafe ortaya çýkaran sözde mutasavvýflarý tenkit ettiðini belirtmiþtir.

Bazý Eserleri:

eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye.

Cilâʾü’l-ḳulûb.

Vasiyetnâme. Türkçe bir ilmihal kitabýdýr.

es-Seyfü’ṣ-ṣârim fî ʿademi cevâzi vaḳfi’l-menḳūl ve’d-derâhim. Para ve menkulün vakfedilmesini câiz gören Ebüssuûd’a reddiye olarak kaleme alýnmýþtýr.

Îḳāżü’n-nâʾimîn ve ifhâmü’l-ḳāṣýrîn. Para karþýlýðýnda Kur’an okumanýn ve para vakfetmenin câiz olmadýðýna dair bir eserdir.

Ýnḳāẕü’l-hâlikîn. Para vakfetmenin aleyhinde bir baþka risâledir.

Aḥvâlü eṭfâli’l-müslimîn. Müslüman çocuklarýn âhiretteki durumu ile ilgili bir risâledir.

Tefsîru sûreti’l-Baḳara. Bakara sûresinin yarýsýna kadar yapýlmýþ bir tefsir.

Risâle fî uṣûli’l-ḥadîs̱. Küçük fakat oldukça deðerli bir risâledir.

el-Erbaʿûn. Ýbadetlere dair kýrk hadisi ihtiva etmektedir.

Kitâbü’l-Îmân ve’l-istiḥsân. EMRULLAH YÜKSEL DÝA

et-TARÎKATÜ’l-MUHAMMEDÝYYE

Tam adý eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye ve’s-sîretü’l-Aḥmediyye’dir. Hz. Peygamber’in sünnetini yaþanýr kýlma ve müslüman toplumu, inanç ve ibadet hayatýna sirayet eden bid‘atlara karþý uyarma gayesiyle yazýlan bu eser, hayatýnýn son yýllarýnda kaleme almýþ olmasý sebebiyle müellifin düþünce dünyasýný tam olarak yansýtýr niteliktedir.

Eserin muhtevasý kýsaca, Mâtürîdî mezhebinin saðlam itikadî görüþleri ve Hanefî fýkhýnýn bakýþ açýsý çerçevesinde takvâ þuuru kazandýracak ahlâk ilkelerinden oluþmaktadýr. Birinci bölüm, “Kur’an’a ve sünnete baðlý kalýp bid‘atlardan uzaklaþma ve ibadetlerin yerine getirilmesi sýrasýnda aþýrýlýða kaçmama” hakkýndadýr.

Ýlk fasýlda âyet ve hadisler ýþýðýnda Kur’an’a ve sünnete baðlýlýðýn önemi üzerinde durulmuþ, ikinci fasýlda bid‘atýn zararlarýna dair bazý rivayetler aktarýldýktan sonra mutedil bir yaklaþýmla hangi davranýþlarýn kaçýnýlmasý gereken bid‘atlar çerçevesine girdiði belirtilmiþtir.

Bu arada bir kýsým tasavvuf ehlinin bid‘at niteliði taþýyan yanlýþ inanç ve tutumlarýna dikkat çekilmiþ, bu konularda doðrunun ne olduðu muteber tasavvuf kaynaklarýna ve Bâyezîd-i Bistâmî, Zünnûn el-Mýsrî, Biþr el-Hâfî, Ebû Saîd el-Harrâz, Serî es-Sakatî, Cüneyd-i Baðdâdî gibi önde gelen erken dönem mutasavvýflarýnýn görüþlerine atýflar yapýlarak açýklanmýþtýr.

Üçüncü fasýlda ibadetlerin yerine getirilmesinde ve dünya nimetlerinden uzak durma hususunda aþýrýlýða kaçmanýn, itidal dini olan Ýslâmiyet’le baðdaþmayacaðý âyet ve hadislerin yaný sýra fukahanýn görüþlerine de dayanýlarak ortaya konmuþtur.

Ýkinci Bölüm:(“Þerîat-ý Muhammediyye’de Mühim Olan Hususlar”) Birinci fasýlda Ehl-i sünnet akaidinin (Mâtürîdiyye mezhebi çerçevesinde) temel ilkeleri anlatýlmakta, ardýndan küfrü gerektiren ve gerektirmeyen hususlar sýralanmakta, bu baðlamda aþýrý Þîa (Râfizîler), Yezîdiyye, Hâriciyye, Mu‘tezile, Neccâriyye, Mücbire (Cebriyye) ve Mürcie gibi Ehl-i sünnet dýþý mezheplerin görüþleri deðerlendirilmekte, bunlarýn bir kýsmýnýn küfre düþtüðü belirtilmektedir. Bu faslýn sonunda Birgivî kendi döneminde ki bazý tarikat mensuplarýndan duyduðu Ehl-i sünnet dýþý bir kýsým aþýrý görüþlere iþaret etmekte ve bu görüþlerin de kiþiyi küfre düþüreceðini kaydetmektedir.

Ýkinci fasýl, gereði ile amel edilmesi amaçlanan ilimlere dair olup burada ilimler üçe ayrýlmýþtýr: Öðrenilmesi farz-ý ayýn olan (ilmihal), öðrenilmesi farz-ý kifâye olan ( fýkýh, tefsir, hadis vb. ilimler) ihtiyaçtan fazlasýnýn tahsil edilmesi uygun görülmeyen (kelâm, ilm-i nücûm, cedel ve münazara) ibadetlerin faziletleri, sünnetleri ve mekruhlarýna dair bilgilerle vücut saðlýðýný koruyacak kadar týp bilgisi gibi öðrenilmesi teþvik edilen (mendup) ilimler.

Müellifin döneminde bazý “cahil sûfîler”in ileri sürdüðü, ilmin bir perde oluþturduðu, aslýnda dinî hükümler de dahil olmak üzere her þeyin keþf yoluyla bilinebileceði þeklindeki iddia eleþtirilir.

Üçüncü fasýl, takvâ hakkýndadýr. eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye’nin üçüncü bölümü, “takvâ kapsamýnda olmadýðý halde takvâ olduðu zannedilen hususlar” hakkýndadýr. Birgivî, kendi zamanýndaki bazý zâhidlerin önem verdiði bu hususlarýn Asr-ý saâdet ve Hulefâ-yi Râþidîn dönemlerinden sonra ortaya çýkan bid‘atlardan ibaret olduðunu söyler.

Ýkinci fasýlda, yine Hanefî kaynaklarýna atýf yapýlarak vakýflarda ve devlet dairelerinde çalýþan kiþilerle arkadaþ olmanýn ve onlarýn yemeklerini yemenin meþruiyeti, yahudilerin ve hýristiyanlarýn hazýrladýðý yemeði yemenin ve müþriklere ait kap kacaðý yemek için kullanmanýn câiz olduðu konularý bulunur.

Üçüncü fasýl, halkýn Allah’a yakýnlýk vesilesi olacaðýný zannederek üzerine düþtüðü, ancak bid‘at olduðu için engellenmesi gereken birtakým amellerle ilgilidir.( mûsiki icrasýnýn zikirle birleþtirilerek semâ ve devran þeklinde ibadet formuna sokulmasý, kabirlerde mum ya da kandil yakýlmasý, bir kimsenin, sevabý kendisinin veya dilediði kimselerin ruhuna baðýþlanmak üzere ölümünden sonra Kur’ân-ý Kerîm okunmasý, nâfile namaz kýlýnmasý, tesbih çekilmesi, kelime-i tevhid ve salavat getirilmesi amacýyla vakýf kurmasý (özellikle para vakfý) veya mirasýndan karþýlanarak bunlarýn yaptýrýlmasýný vasiyet etmesi; yine öldüðü gün veya sonrasýnda ruhu için ziyafet verilmesini, kýrk gün süreyle geceleyin mezarýnda nöbet tutulmasýný veya kabrinin üzerine türbe yaptýrýlmasýný vasiyet etmesi) 

Birgivî bid‘at niteliði taþýyan bütün bu fiillerin günah, bu tür vakýflarýn ve vasiyetlerin geçersiz, bunlardan alýnan paralarýn haram olduðunu ifade eder.

eṭ-Ṭarîḳatü’l-Muḥammediyye Osmanlý’dan günümüze gerek halk nezdinde gerekse ilim ve irþad çevrelerinde yoðun bir ilgi ve takdir görmüþtür.

Birgivî Mehmed Efendi de eserinde esas itibariyle halkýn inanç ve ibadet konularýnda içine düþtüðü yanlýþlara temas edip, Ehl-i sünnet dýþý aþýrý görüþlere sahip bazý sûfîlerin bozuk inançlarýný da tenkit etmektedir. Ancak bunu yaparken muteber tasavvuf kaynaklarýndan nakiller yapmasý ve kendi görüþünü tasavvuf büyüklerinin görüþleriyle desteklemesi, onun genel mânada tasavvufa ve tarikat ehline deðil bir kýsým cahil sûfîlerin yanlýþ inanç ve tutumlarýna karþý çýktýðýný göstermektedir. HURÝYE MARTI Güncelleyen: DÝA

Birgivi Mehmed Efendi’nin telif ettiði “ et-Tarikat-ül Muhammediyye ” ehl-i sünnet tasavvufu hakkýnda kriter olarak kabul edilecek bir eserdir. Çünkü Birgivi’nin görüþleri 18. Yüzyýlda Osmanlý’da yazýlmýþ tasavvuf risalelerinin tamamýna yakýnýný etkilemiþtir. Bilhassa Nakþubendilik üzerine risale yazan ayný zamanda þeyh olan müellifler eserlerini Birgivi’nin görüþlerine göre þekillendirmiþlerdir. Gelenek olarak Þeriat’a tam baðlýlýðý esas alan Nakþibendi þeyhleri Birgivi’nin eserlerindende muhtemelen faydalanarak tarikatlarýnýn halka Kitap ve sünnete uygun bir tarikat olarak sunmuþlardýr. Elbette bunda Nakþibendi þeyhlerinin büyük bölümünün ulema olmasýnýn büyük etkisi vardýr. Bölüm baþýndan beri anlatmaya çalýþtýðýmýz üzere Nakþibendi tarikatý bid’atlerden arýnmýþ, kitap ve sünneti esas alan yani þer’i sýnýrlar içinde bir tarikat olma özelliðini tarihinin her döneminde devam ettirmiþtir.      

 Türkiye Araþtýrmalarý Literatür Dergisi, Cilt 16, Sayý 31-32, 2018, Telif ve Teklif: XVIII. Yüzyýl Osmanlý’sýnda Nakþibendîlik Risaleleri Ali ÇOBAN  Dr. Öðretim Üyesi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, Ahmet Keleþoðlu Ýlahiyat Fakültesi Tasavvuf Anabilim Dalý