YUNANÝSTAN

                                          ATÝNA

Yunanistan’ýn baþþehri ve en büyük yerleþim merkezi. Deniz seviyesinden ortalama 80-100 m. yüksekliktedir. Eski þehir, Attikê düzlüðünde Akropolis (156 m.) ve Likavittos (227 m.)  tepeleri arasýnda kurulmuþtur. 427 kilometrekarelik bir alaný kaplar ve 7 km. güneyinde liman þehri Pire ile birleþir.

Atina Yunan baþpiskoposu Makarios’un daveti üzerine Venedik tarafýndan iþgal edilince Yýldýrým Bayezid Timurtaþ Paþa’yý Mora’ya yolladý ve Atina muhtemelen 1397’de Osmanlýlar’ýn eline geçti; ancak bu hâkimiyet kýsa sürdü. Antonio (1402-1435) ve yerine geçen oðlu II. Nerio (1435-1455), Osmanlý Devleti’ne tâbi olarak hüküm sürdüler. II. Nerio’nun ölümünden sonra dukalýðý, karýsý Chiara ile Venedikli dostu Bartholomeo Contarini idare etmeye baþladýlar, fakat halk tepki gösterdi ve bu durumdan faydalanan Fâtih Sultan Mehmed’in gönderdiði Týrhala sancak beyi Turahan Bey, Mayýs 1456’da þehri ele geçirdi.

Bunun üzerine Katolik baþpiskoposu þehri terketti ve daha sonra Parthenon Katedrali camiye çevrildi. Bu tarihten 1875’e kadar Atina’da herhangi bir yüksek rütbeli Katolik din adamý bulunmamýþtýr. Þehir bir ara Osmanlý-Venedik savaþlarý sýrasýnda Venedikliler’in yaðma ve talanýna uðradý ise de (1466) bundan sonraki 200 yýlý aþkýn sürede Osmanlý barýþý (Pax Ottomanica) altýnda yeniden toparlandý ve ilk 150 yýl içinde büyük bir geliþmeye mazhar oldu.

1489 yýllarýnda þehirde müslüman nüfus bulunmuyor ve sadece yetmiþ sekiz kiþilik bir Osmanlý muhafýz birliði Akropolis Kalesi’nde oturarak ibadet için camiye çevrilen Parthenon Tapýnaðý’ný kullanýyordu. Aþaðý þehirde bulunan Fethiye Camii ise fetih ile ilgili olmayýp XVII. yüzyýlda yapýlmýþtýr.

Atina XVI. yüzyýlýn ortalarýnda Edirne ve Selânik’ten sonra Balkanlar’ýn üçüncü büyük þehri idi. XVI. yüzyýlda Atina’da Kale Camii’nin (Parthenon) yaný sýra aþaðý þehirde de Yûnus ve Yûsuf Voyvoda Mescidi, Memi Çelebi b. Turhan Aða Mescidi ve Mehmed Voyvoda Muallimhanesi (mektebi) bulunuyordu.

Vergi gelirleri XVI. Yüzyýlýn baþlarýnda kadý timarýna tahsis edilen Atina’nýn 1520’lerde vezîriâzam Ýbrâhim Paþa haslarýna, 1540 ve 1570’te padiþah haslarýna, 1610 yýlý civarýnda Dârüssaâde aðasýnýn kontrolü altýnda onun tarafýndan tayin edilen voyvodanýn idaresinde bir vakýf (Haremeyn vakfý) statüsündeydi. 1667’de þehri gezen Evliya Çelebi hâne sayýsýný mübalaðalý þekilde 7000 olarak gösterir ve ayrýca dört cami, yedi mescid, bir medrese, üç mektep, iki tekke, üç hamam, iki de hanýn bulunduðunu belirtir. 1675-1676’da þehri ziyaret eden Jacop Spon ve George Wheler de biri kale içinde, dördü þehirde olan beþ camiden bahsetmektedirler.

Osmanlý kaynaklarýnda, Medînetü’l hükemâ (hikmet sahiplerinin þehri adýyla tanýmlanan Atina’da bazý önemli Osmanlý aydýnlarý da yetiþmiþtir. XVII. yüzyýlýn sonlarýnda Atina’da kadýlýk yapan ve Târîh-i Medînetü’l-hükemâ adýyla þehrin ayrýntýlý bir tarihini yazan Ýstefeli Kadý Mahmud Efendi bunlarýn baþýnda gelmektedir. Ayrýca XIX. yüzyýl þairlerinden Sürûrî de buralýdýr.

Osmanlý döneminde hýristiyan eðitimi de ihmal edilmemiþti. 1614-1619 yýllarý arasýnda ve 1645’ten sonra Atinalý Korydalleus felsefe öðretimini sürdürdü. 1647’de Venedik’te oturan zengin bir Atinalý, Venedik’te eðitim görmüþ öðretmenlerin ders verdiði felsefe ve belâgat okutulan bir okul açtý. Birçok Yunanlý genç de 1658’de Atina’ya yerleþmiþ olan Katolik Capucine rahiplerinden dersler gördü.

Geniþ araziye sahip Panteli Manastýrý tarafýndan, Ýstanbul Eminönü’ndeki Yenicami Vâlide Sultan vakýflarý için yýlda 2500-3000 okka bal gönderiliyordu.XVIII. yüzyýlda Osmanlý imar faaliyetleri sürdü ve bu dönemde Parthenon’daki harabeler içinde, 1842’de yýktýrýlan kubbeli cami (1700) ile Hacý Mehmed b. Osman tarafýndan bir medrese (1721), bir Bektaþî tekkesi (1743) ve bugüne kadar ulaþabilen kubbeli Mustafa Aða Camii (1177/ 1763-64) yapýldý. Bunlardan baþka dört tekke ile Softa Camii adýný taþýyan bir mâbed daha inþa edildi.

Bugüne kadar sadece Fethiye Camii ile Hacý Mustafa Camii gelebilmiþ ve her ikisi de tamir edildikten sonra müzelere baðlý olarak kültürel maksatlarla kullanýlmaya baþlanmýþtýr.

Âbid Efendi Hamamý XVII yüzyýlda yapýlmýþtýr. Atina’nýn Türk idaresinde kaldýðý yaklaþýk 350 yýla yakýn bir süre boyunca burada vakýf eserleri yapýlmýþtý,  Atina’nýn bir Türk kasabasý görünümünü,1801-1805 yýllarý arasýnda þehirdeki Osmanlý idaresi sona ermeden burayý gören E. Dodwell’in Atina Çarþýsý’ný tasvir eden renkli resminde dükkanlarýn arkasýnda iki minare görmek mümkündür.

 Camiler. Atina’yý 1669’da ziyaret eden Evliya Çelebi, iç kale olan Akropolis’teki camiden baþka aþaðý þehirde üç cami ile yedi mahalle mescidinin varlýðýndan bahsederek Eskicami’nin, “kâgir bina kubbeli, metîn ve mâmur câmi-i pür-nûr” olarak tarif ettiði Bey Camii ile “üç kâgir kubbeli ve kiremit örtülü” dediði Hacý Ali Camii’nin adlarýný verir.

A.Mommsen’in Athenae Christianae (Hýristiyan Atina) adýyla 1868’de basýlan kitabýnýn haritasýnda ise Yenicami, Softa Camii, Direk Camii ve Küçük Cami olarak adlandýrýlan dört caminin yerleri iþaretlenmiþtir. Ekrem Hakký Ayverdi bunlarýn dýþýnda, Kule mahallesinde 1085 (1674-75) tarihli bir defterde adý geçen Hasan Bey Camii ile Baþbakanlýk Arþivi’ndeki 1189 (1775) tarihli bir kayýtta anýlan Memi Çelebi Camii’nin adlarýný vermektedir.

 Ýçkale Camii. Milâttan önce 447-438 yýllarý arasýnda bir putperest mâbedi olarak inþa edilen Parthenon, Hýristiyanlýk yasaklardan kurtulduktan sonra kilise haline getirilmiþ ve bütün Bizans devri boyunca bu amaçla kullanýlmýþtý. 1208’deki Latin iþgalinde kiliseye çevrilen yapý fethinin hemen arkasýndan camiye çevrilmiþ ve yanýna bir minare inþa edilmiþti.

 Propilelerdeki Mescid. Akropolis’in giriþini teþkil eden propilelerde nöbetçiler için bir mescid bulunduðunu Evliya Çelebi bildirmektedir. Mustafa Aða Camii. (1763-1764) Altý Fýskiye Camii denilen bu eser Monastýraki Meydaný’nda, Hadrianus revaklarý denilen Roma devri kalýntýsýnýn bitiþiðindedir.

Fethiye Camii. Ýlkçað’daki Agora’nýn kenarýnda, Mustafa Aða Camii’nin az ilerisinde bulunan Fethiye Camii’nin etrafý uzun süre etrafý askerî binalarla sarýlýydý.

 Yenicami. Atina’nýn içinde olan Yenicami hakkýnda herhangi bir bilgi yoktur. Yalnýz bir gravürü Dupré’nin 1825’te neþredilen seyahatnâmesinde yayýmlanmýþtýr. Resimden anlaþýldýðýna göre etrafýnda Türk mezar taþlarý ile dolu geniþ bir hazîre vardý.

 Kephisias Camii. Atina’nýn bir mahallesi olan Kephisias’ta da küçük bir cami harabesi vaktiyle A. Orlandos tarafýndan tesbit edilerek yayýmlanmýþtý. Bunun Evliya Çelebi’nin yazdýðý Eskicami veya Bey Camii ile ayný olmasý mümkündür.

Tekkeler. Evliya Çelebi Atina’da iki tekkenin varlýðýndan bahseder. Bunlardan birisi Akropolis’in giriþinin tam karþýsýnda olan ve hiç bir iz býrakmadan kaybolan Hüseyin Efendi Tekkesi’dir. Bu tekkeden sonra tekke sayýsý artarak en az beþe yükselmiþtir. Bunlardan Fethiye Camii’nin karþýsýnda olaný, Atina Türk idaresinden çýktýktan sonra uzun süre Katolik kilisesi olarak kullanýlmýþ ve Agora kazýsý yapýlýrken yýktýrýlmýþtýr. Bedesten Meydaný ile Akropolis’in güney yamacý dibinde olan diðer üç tekke de hiçbir iz býrakmadan ortadan kaldýrýlmýþtýr. Ýbrâhim Efendi Tekkesi olarak adlandýrýlan bir tekke ise Roma devri agorasýnýn yerinde hidrolik saat, Evliya Çelebi tarafýndan Eskicami yakýnýnda “Eflâtun çadýrý” diye adlandýrýlarak, dýþýndaki kabartmalar ayrýntýlý biçimde tarif edilmiþtir. Buranýn bir Mevlevî tekkesi olduðu ve Rüzgâr Kulesi’nin de semâhane olarak kullanýldýðý bilinmektedir.

Medrese. Evliya Çelebi Atina’da iki sýbyan mektebi ile bir medreseden bahseder. Bugün Roma agorasý yakýnýnda, 1721 yýlýnda Hacý Mehmed tarafýndan yaptýrýlan medresenin kalýntýsý hâlâ durmaktadýr.

Hamamlar. Evliya Çelebi Atina’da üç hamamýn adlarýný verir.(Bey, Hacý Ali ve Âbid Efendi hamamlarý.)

Çeþmeler. Evliya Çelebi Atina’da Türk devrinde yapýlmýþ çeþmelerden bahsetmez. Bu çeþit hayýr tesislerinin Atina’nýn ikinci defa fethinden sonra, yani XVIII. yüzyýl boyunca yapýldýðý anlaþýlmaktadýr. Nitekim Atina voyvodasý Hacý Ali Haseki tarafýndan vakfedilen çeþme, A. Orlandos Atina’da bir de Ali Aða Çeþmesi’nin bulunduðunu belirtir. Semavi Eyice Machiel Kiel

SELÂNÝK

Yunanistan’da tarihî bir þehir. Bugün Thessaloniki olarak anýlmakta olup Osmanlý coðrafyacýlarýnca “Ýstanbul’un bir parçasý”, Yahudiler tarafýndan “þehirlerin anasý” diye tanýmlanýr. 1912’ye kadar çeþitli ve çok kültürlü nüfusu ile kozmopolit bir özellik göstermiþ, XIX. yüzyýlda Tuna üzerindeki Rusçuk ile birlikte imparatorluðun en modern þehri olmuþtur. Burasý ayrýca Jön Türk hareketinin beþiði ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün doðduðu þehirdir.

Türkler 1430’dan sonra geldiklerinde Selanik çevresindeki boþ arazilere yerleþti. 1387 baharýnda Çandarlý Hayreddin Paþa ve Gazi Evrenos kumandasýndaki birlikler uzun süren bir abluka neticesinde Selânik’i ele geçirdi. Osmanlýlar þehirde tam bir idarî kontrol kurmadý. II. Murad tahta geçince Selânik’i abluka altýna aldý Bizanslýlar da koruyamadýklarý Selânik’i Venedik’e sattý Osmanlýlar buna itiraz etti. II. Murad savaþmadan teslim olmalarý halinde þehir halkýna imtiyazlý bir statü saðlamayý teklif etti, Rum halk bu teklife olumlu yaklaþsa da Venedik yönetimi II. Murad’ý teklifini reddetti. 29 Mart 1430’da bir ay süren þiddetli bir kuþatmanýn ardýndan bizzat II. Murad önderliðindeki Osmanlý birlikleri surlarý aþtý. Osmanlý merkezi olan Yenice-i Vardar’dan 1000 kadar Türk’ü Selânik’e yerleþtirdi. Acheiropoietos / Aziz Paraskevi Bazilikasý’ný Eskicuma Camii diye anýlacak olan bir cuma camiine dönüþtürdü. Diðer bazý kiliseler ya mescide çevrildi ya da inþaat malzemesi kaynaðý olarak kullanýldý.

II. Murad, Selânik’in tam merkezinde büyük çifte bir hamam ve tüccarlar için büyük bir han inþa ettirdi. Bu büyük kervansaray 1920’lere kadar ayakta kaldý, bu tarihten sonra yerine bir otel yapýldý. Hamam ise günümüze ulaþtý ve 1990’larda mükemmel þekilde restore edildi.

Selânik’te 1480’lerden itibaren âbidevî yapýlar inþa edildi. 1484’te Ýstanbul’da cereyan eden bir iktidar mücadelesi sonucu baþþehirden uzaklaþtýrýlýp Selânik valiliðiyle emekli edilen Ýnegöllü Ýshak Paþa kendi adýna bir zâviye-cami yaptýrdý. Bina Alaca Ýmaret Camii olarak da bilinir. Bu caminin inþa edildiði yýllarda daha sonra paþa olacak olan Halil Bey Çarþý mahallesinde büyük bir çifte hamam yaptýrdý. Burasý daha sonra çok sayýda yahudinin yerleþtiði mahalle içinde kaldýðýndan yahudi hamamý adýyla tanýndý.

1492’de Ýspanya’dan kovulan müslüman ve yahudilerin çoðu Kuzey Afrika’ya, özellikle de Osmanlý topraklarýna yerleþtirildi. Bunlar, bazý Osmanlý þehirlerinde Gýrnata’nýn düþüþüne tepki olarak hýristiyanlarýn kiliselerine el koydular. Selânik’te de erken hýristiyan döneminden kalma Aziz Dimitrios Bazilikasý camiye çevrildi ve Kasým ile Dimitrios’u ayný kiþi olarak gören Ýslâmî inanýþ uyarýnca Kāsýmiye adýyla anýldý. II. Bayezid bu yeni camiye bir gelir baðladý. XVI. yüzyýl baþlarýna ait bir icmal defterinde II. Bayezid vakfýna ait üç hamamdan (Kule Hamamý, Þengül Hamamý ve Hamâm-ý Cedîd), bir kervansaraydan ve birçok dükkândan bahsedilir. Caminin büyük kitâbesinde Sultan Bayezid’in adý geçer ve camiye çevriliþ tarihi 1493 olarak verilir. Tahminen 1502 tarihli olan bir defter parçasýna göre Selânik’te toplam 1680 hâneli otuz yedi müslüman mahallesinde dört cami ve otuz üç mescid bulunmaktaydý.

 XVI. yüzyýlýn ilk yýllarýnda daha önce mescid haline getirilen kiliselerden Aziz Katarini, Yâkub Paþa tarafýndan camiye dönüþtürüldü. Cami vakfiyesi 1510 yýlýna dayanýr. Yaklaþýk ayný dönemde Selânik’in yerlisi olan Kadý Ýshak Çelebi eski Aziz Panteleimon Kilisesi’ni Ýshakýye Camii’ne çevirdi. 1521’den az bir zaman sonra Vezir Cezerî Kasým Paþa, Selânik’e emekliliðe gönderilince buradaki 1314’ten kalma On Ýki Havâri Kilisesi’ni camiye dönüþtürdü, bu yapýya bir imaret ve büyük bir hamam ekletti.

Ayasofya Metropoliten Kilisesi 1523’te Vezîriâzam Ýbrâhim Paþa tarafýndan camiye dönüþtürüldü. Yapýya parlak mermerden hârikulâde bir minber, ondan daha güzel bir kürsü, sütunlu bir sayevan ve yüksek bir minare eklendi.

Zeus ya da Kabiryan tanrýlarý tapýnaðý olarak Roma Ýmparatoru Galerius tarafýndan 300’lerde yapýlmýþ ve IV. yüzyýlda Ýmparator Theodosios tarafýndan kiliseye çevrilen bina 1591 yýlýnda bina Halvetî þeyhi Hortacî Süleyman vasýtasýyla camiye çevrildi, Vezîriâzam Koca Sinan Paþa da yeni kurulan bu camiye vakýflar tahsis etti.

1619’da Hamza Bey Camii Yunanistan’da Osmanlýlar tarafýndan yapýlmýþ en büyük son þeklini kazandý. Hamza Bey’in kýzý Hafsa Hatun tarafýndan 1467-68’de bir mescid olarak kurulan cami eski Selânik’in ana caddesi üzerindedir. 

Osmanlý idaresinin ilk iki yüzyýlý düzen içinde sakin ve barýþçýl bir ortamda geçti.

Þehri 1590’lý yýllarda gören Seyyah Âþýk Mehmed burada yedisi kiliseden çevrilme on bir cuma camii ve yetmiþ seksen dolayýnda mahalle mescidinin olduðunu, liman kesiminde Mýsýr tüccarýnýn dükkânlarý ve ticaret yerlerinin bulunduðunu; bir bedestenin, birçok hanýn (üçünün adýný verir: Mustafa Paþa, Suluca, Malta Haný), sekiz dokuz hamamýn yer aldýðýný (önemlilerinden dördü çifte hamam: Bey, Mustafa Paþa, Hüsrev Kethüdâ, Halil Aða); ziyaret ettiði yahudi havrasýnýn kütüphaneli, birkaç katlý eðitim yeri durumunda olup burada 1000 talebenin okuduðunu belirtir.

1078 (1668) baharýnda Selânik’i ziyaret eden Evliya Çelebi, sayýlarýný verdiði ev (33.000) ve mescidle (150) burçlardaki askerlerin sayýsý oldukça abartýlý ise de þehrin bazý camilerinin (meselâ Ayasofya ve Kāsýmiye) ölçüleri neredeyse tamdýr. Onun tarif ettiði önemli camilerden yedisi bugün ayaktadýr. Zikrettiði Osmanlý yapýmý diðer on cami ise çoktan yýkýlmýþtýr. Evliya Çelebi tekke sayýsý vermemiþ, buna karþýlýk Defterdar Ekmekçizâde Ahmed Paþa tarafýndan yaptýrýlan Vardar Kapýsý’nýn dýþýndaki mevlevîhâneyi bütün ayrýntýlarýyla tasvir etmiþtir. Ayrýca on bir hamamdan ve özellikle II. Murad Hamamý’ndan geniþçe bahseder. Liman tasviri ve Mýsýr’dan keten, kýna, þeker, pirinç, kahve ticareti yapan 500 dükkânlý Ýskele Kapýsý yakýnlarýndaki Mýsýr Çarþýsý tasvirleri de çok deðerlidir. Bu bilgiler Âþýk Mehmed’in verdiði bilgilerle önemli ölçüde örtüþür.

Þehrin bütün sokaklarý taþla döþenmiþti; evler iki kat yükseklikte, bazý yerlerde ise üç kata kadar çýkmaktaydý. Barski otuz cami saymýþ ve kiliselerin sayýsýný da otuz olarak vermiþtir.

1906 tarihli Selânik vilâyeti salnâmesi otuz altý cami ve yirmi dört mescidden adlarýyla, ayrýca dokuz medrese ve diðer cemaatlere ait birkaç kilise ve sinagogdan bahseder. Osmanlý belgelerinde üç imaret, dokuz mektep ve on dokuzdan az olmayan tekke ve zâviyeden söz edilir. Bu tekke ve zâviyelerin bazýsý zengin kütüphaneler barýndýrýr.

Selânik birçok Osmanlý þairi, yazarý ve ilim adamýnýn doðum yeridir. Bunlarýn arasýnda tarihçi Selânikî Mustafa, Müneccimbaþý Ahmed ile Mevlevî þairi Âkif (kendisinin Farsça-Türkçe manzumesi Rotonda Kilisesi/Camii’nde bulunan Þeyh Hortacî Türbesi’nin duvarýnda yazýlýdýr ve hâlâ görülebilir), Cemal, Hasan Dâniþ, Esad Dede Mevlevî, Hâmi Efendi Nakþî, Meþhûrî (divaný 1292’de [1875] Selânik’te basýlmýþtýr), Osman Nûri bulunmaktadýr. Machýel Kýel

MORA

Yunanistan’ýn güneyindeki tarihî Peloponnesos yarýmadasýna verilen isim. Hexamilia (6 mil) adlý dar bir berzahla Yunanistan anakarasýna baðlanan ve büyük bir el þeklinde olan yarýmadanýn yüzölçümü 21.480 km²’dir.

Osmanlý devrinde ise (1460-1829) çok defa mütevazi bir ekonomik ve kültürel geliþmeye sahne olmuþ, XVII. yüzyýlda müslüman nüfusu ve özellikle camileri, medreseleri, hamamlarýyla bu kültürün bir parçasý olarak ön plana çýkan Tripolis (Tripolitsa), Balyabadra (Patras), Anabolu (Nauplion) ve diðer bazý þehirleri Ýslâm kültürünün önemli merkezleri haline gelmiþtir.

1383’ten 1402’ye kadar Pedro de San Superano kumandasýndaki Navarre paralý asker bölüðü Mora’nýn büyük bir kýsmýnda etkili oldu. Achea Prensliði’nin yönetimini ele geçiren Navarre bölüðünü buradan çýkarmak için Despot Theodore, Tesalya’yý 1388-1389’dan beri elinde tutan Gazi Evrenos Bey’i Mora’ya davet etti, fakat Evrenos Bey kýsa zamanda taraf deðiþtirdi. XIV. yüzyýlýn sonunda Theodore ve San Superano Yýldýrým Bayezid’in vasalý oldular. Osmanlýlar kuþatmanýn kaldýrýlmasýný saðladýlar ve Theodore’un topraklarýnýn içine doðru ilerleyerek onlarý geri püskürttüler. Niðbolu savaþýnýn (1396) ardýndan Yýldýrým Bayezid Mora’yý hedef aldý. 1397 Haziranýnda Osmanlý birlikleri berzahý aþýp Venedikliler’in elindeki Argos’u zaptetti. Ankara Savaþý’ndan sonra 1402’den 1423’e kadar Osmanlýlar’la Bizanslýlar arasýnda barýþ hüküm sürdü. 

Osmanlý saldýrýlarýnýn dýþýnda (meselâ 1431’deki) Osmanlýlar’la Bizanslýlar arasýnda 1423’ten 1443’e kadar barýþ hâkim oldu ise de yerðmede da savaþ eksik olmadý.1540 yýlýnda Mora yarýmadasý Osmanlý kontrolü altýna girdi.

Osmanlý idaresinde Mora giderek kendini toparlamaya baþladý. Ýki yüzyýldan fazla bir süre boyunca barýþ ve huzur dönemi yaþandý. 1521 yýlýna ait sayýma göre toplam nüfusun 280.000 kiþi dolayýnda olduðunu ve bunun % 9’dan fazlasýný Türkler’in oluþturduðunu gösterir. 1521 yýlýna ait verileri ihtiva eden 935 (1529) tarihli icmal defterinde Mora’da on bir kaza, on beþ kale, on beþ kasaba, on iki cami, on beþ mescid, beþ zâviye, yedi mektep, dokuz hamam, 1490 köy, 293 mezraa, kýrk altý çiftlik ve yirmi bir manastýrýn bulunduðu tesbit edilmiþtir. Bunun yaný sýra on bir kadý, yirmi beþ zaîm, 747 sipahi, on yedi dizdar, on beþ kethüdâ, 1079 kale muhafýzý, otuz yedi topçu, yirmi iki zemberekçi, on iki hatip, yirmi iki imam, yirmi yedi müezzin, 809 kale hizmetlisi, koruyucusu (on üç müslüman, 796 hýristiyan), avârýz vermekle mükellef 872 müslüman, 48.508 hýristiyan ve bu vergiden muaf 2028 müslüman, 736 hýristiyanýn mevcut olduðu belirtilmiþtir.

XVI. yüzyýlda Türkler’in hepsi þehirlerde yaþýyordu. Camiler, mektepler, hamamlar, kervansaraylar ve tekkeler mahallî idare temsilcilerince veya yüksek rütbeli askerî erkân tarafýndan inþa ettirilmiþti. Sadrazam Hadým Ali Paþa Balyabadra, Koron, Mezistre, Modon ve eski Navarin’de mektepler, Koron, Mezistre ve Navarin’de bir hamam ve Modon’da iki hamam yaptýrmýþtý. Sultanlar kendi rollerini, zaferin bir sembolü olarak ve müslümanlarýn öncelikli ihtiyacýna cevap vermek için sadece kiliseleri camiye çevirmekle sýnýrlandýrmýþlardý. Bunlardan en az dokuzu bilinmektedir (Anabolu, Argos, Balyabadra, Corinth, Koron, Londari, Mezistre, Modon, Monemvasia/Menekþe). Bunlarýn yaný sýra ilk defa II. Bayezid klasik Osmanlý mimarisi tarzýnda Holomiç’te, Balyabadra Kalesi’nde, Androusa’da ve diðer yerlerde yeni camiler yaptýrmýþtýr.

1572 ile 1583 yýllarý arasýnda limanýn giriþine oldukça muhkem yeni bir hisar yaptýrýldý, yakýnýnda da 700 hânelik yeni bir kasaba ortaya çýktý. III. Murad bu yeni kalede küçük bir mescid, kasabada âbidevî bir cami inþa ettirdi. Bu cami hâlâ ayaktadýr ve Güney Yunanistan’daki en büyük Osmanlý dinî eseridir.  

Gastouni kasabasýnda 1583’te 300 hâne ve 192 mücerret (bekâr erkek) hýristiyan nüfusu vardý. 1668 Evliya Çelebi Gastouni’den geçtiðinde burasý bir müslüman kasabasý olmuþtu. Bu tarihte bünyesinde 200 müslüman hânesi, dört cami, bir medrese ve biri Kādiriyye, biri de Halvetiyye olmak üzere dört tekke bulunduruyordu.

Evliya Çelebi, Zarnata’da kale ile varoþta bulunan hýristiyanlarýn evlerinin Ali Paþa tarafýndan satýn alýndýðýný ve sâkinlerinin þehirden çýkarýldýðýný, yediye yakýn kilisenin camiye çevrildiðini, birçok hamam, okul, zâviye inþa edildiðini belirtir.

Fransýz asilzadesi ve diplomat Aubry de La Motraye, 1709’da Modon Limaný’nda birkaç gün kaldýðýnda Modonlu Yunanlýlar’ý kendilerinden az vergi alan, fakat diledikleri gibi yaþama hakký tanýyan Türk idaresinde olmak için dua eder halde bulmuþtu. Halk Venedikli askerlerin evlerini karargâh haline getirdiðini, kadýn ve kýzlarýna tecavüz ettiðini, papazlarýnýn Ortodoksluk aleyhinde konuþtuklarýný ve devamlý olarak kendi dinlerini kabul etmeye zorladýklarýný, halbuki Türkler’in asla böyle bir þey yapmadýklarý gibi kendilerine mümkün olan bütün özgürlükleri tanýdýklarýný söylüyordu.

1715-1770 yýllarý, Ýslâmiyet’in ve Ýslâm kültürel hayatýnýn yeniden teþkilinin hýzla gerçekleþtiði dönem olarak tanýmlanmaktadýr. Anabolu’da III. Ahmed ve vezirleri tarafýndan inþa edilen büyük kubbeli yarým düzine cami yükseldi; hatta bizzat III. Ahmed þehri görmek için buraya geldi.  1729-30 tarihinden kýsa bir zaman sonra I. Mahmud’un musahibi Moralý Beþir Aða Argos þehrinde kubbeli bir cami yaptýrdý; yanýnda bir medrese, okul, kýzlar için özel bir okul, bir kütüphane ve bir de hattatlar için eðitim yeri açtý. Moralý Topal Osman Paþa, Argos ve Tripoliçe’de muazzam kubbeli camiler inþa ettirdi. 1740 Moralý Bekir Paþa bir medrese, hamam, büyük bir han ve bedestenle birlikte bir cami yaptýrdý. Benzerleri biraz daha düþük seviyede Balyabadra, Vostitsa, Arkadia ve diðer yerlerde gerçekleþtirildi. 1715’ten itibaren Þeyh Yahyâ Þerefeddin Moravî önderliðinde Cerrâhî-Halvetî derviþleri birçok þehirde yeni tekkeler kurdular (Anabolu ve Kalavrita’da iki tekke, Balyabadra, Gastouni, Tripoliçe ve Vostitsa’da bir tekke) ve önceden din deðiþtirmiþ olanlarý tekrar müslümanlaþtýrmak için çalýþtýlar.

1193’ten (1779) sonra Osmanlý Morasý son bir defa daha inþa faaliyetine sahne oldu. Camiler ve kaleler tamir edildi, yenileri yapýldý. 1793’te Kaymakam Tecelli Mehmed Efendi Tripoliçe’de yeni bir cami yaptýrdý. 1796’da Yûsuf Agâh Efendi ayný þehirde bir okul ve bir kütüphane inþa ettirdi.

XVI-XIX. yüzyýllar arasýnda Mora, klasik Osmanlý edebiyatý ve þiirine mütevazi bir katkýda bulunmuþtur. XVI. yüzyýlda Arkadia’da (Kiparissia) yaþayan ve burada ölen Mezistreli Firdevsî ve Koronlu Kýyâmî gibi þairler, XVII. yüzyýlda Gördüslü þair Hüseyin, yine Gördüslü þair, mutasavvýf ve Gülþeniyye tarikatýnýn bir kolu olan Sezâiyye’nin kurucusu Hasan Sezâî-yi Gülþenî gibi isimler dikkat çeker. XVIII. yüzyýlda ve XIX. yüzyýlýn ilk döneminde, 1770 ihtilâlinden geriye çok deðerli bir eser býrakan Tripoliçeli Süleyman Penah Efendi, Türkçe, Farsça ve Yunanca þiirler yazan Anabolulu Mehmed Emin Sabri Efendi, münevver-þair ve siyaset adamý Tripoliçeli Abdurrahman Sâmi Paþa, Sâmi Paþa’nýn da yetiþtiði önemli edebiyat halkasýný oluþturan Halvetiyye’nin þeyhinin oðlu Necib Ahmed Efendi gibi fikir ve edebiyat ustalarý vardýr. Kazasker Hamid Efendi’nin kýzý, Mevlevî derviþi ve þair Leylâ Haným da aslen Moralýdýr. Moralý birçok asker ve siyaset adamý arasýnda en önemli isim Mora valisi ve daha sonra sadrazam olan Topal Osman Paþa’dýr. Bu aileden gelen Râtib Ahmed Paþa’nýn en büyük torunu Nâmýk Kemal’dir. Machýel Kýel - John Alexander

                                                              SEREZ

Yunanistan’da Doðu Makedonya’da Nestos (Mesta Karasu) ve Strymon (Struma / Karasu) nehirleri arasýndaki ovada Menoikion daðýnýn (Türk döneminde Çayýrlý Balkan) eteklerinde denizden 70 m. yükseklikte yer almakta olup Yunanca Serres (Serrhae), Türkçe Siroz ve daha çok Serez diye adlandýrýlmýþtýr. Burasý antik dönemden beri meskûn bir yerdir.

Serez 785’te (1383) Deli Balaban Bey ve Lala Þâhin Paþa’nýn idare ettiði Osmanlý birliklerince fethedildi. Yýldýrým Bayezid 797’de (1394-95) vasallarý olan Balkan prenslerini ve Bizans imparatorunu burada topladý. Ardýndan bölgedeki araziler Gazi Evrenos Bey’e ve Kazasker Çandarlý Kara Halil Hayreddin Paþa’ya tahsis edildi. XV. yüzyýlýn sonlarýndan XVI. yüzyýla kadar sultan ailesinin üyelerine verildi. Þehir civarýndaki kesime Osmanlý varlýðýný pekiþtirmek için Saruhan yörükleri yerleþtirildi. Mahallî geleneðe göre Serez barýþ yoluyla teslim olduðundan þehrin hýristiyan nüfusuna dokunulmadý, kiliseler camiye çevrilmedi ve müslümanlar sur içinde yerleþmedi. Dolayýsýyla müslümanlarýn camileri, zâviyeleri, medreseleri kasabanýn etrafý surla çevrili kýsmýnýn dýþýnda inþa edildi.

Serez’de pek çok vakýf kuruldu ve bunlara çeþitli tahsisatlar yapýldý. 1385’te Büyük Vezir Çandarlý Kara Halil Hayreddin Paþa’nýn inþa ettirdiði Atik Camii (Kurþunlu Cami) gibi þehrin önemli camilerinin kalýntýlarý 1938 yýlýna kadar ayakta kaldý. Çandarlý ailesi mensuplarý (Ali Paþa, Ýbrâhim Paþa, Eslime Hatun ve Dâvud Paþaoðlu, Mustafa Bey) kervansaray, bedesten, mescid ve cami yaptýrarak þehrin diðer hayýr severleri arasýnda öne çýktý. 1415-1416’da Evrenos Bey, Serez ovasýnda bulunan Toumba (yeni ismi Gazoros) köyünden gelen gelirlerle donatýlmýþ bir imaret inþa ettirdi. Fâtih Sultan Mehmed’in idaresi esnasýnda Serez topraklarý, Trabzon Rum Devleti’nin yýkýlmasýnýn ardýndan II. Murad’ýn eþi olan Marija Brankoviç’e (Mara Hatun) olduðu gibi David Kommenos’a hibe edildi. Serez’in bütün köylerinin geliri ise II. Bayezid ve kýzlarý Kamer ile Selçuk hatunlara aitti.

Kasabadaki müslüman mahalleleri genellikle burada vakýflar kuran resmî kiþilerin isimlerini taþýrken hýristiyan mahalleleri kilise ve esnaf adlarýyla anýlmaktaydý. XVI. yüzyýlýn ilk çeyreðinde darphâne hizmetinde kýrk iki, Evrenos Bey imaretinde yirmi iki kiþi çalýþýyordu. Tahrir kaydýnda burada mescidler dýþýnda iki cami, iki imaret, iki medrese, yedi zâviye ve beþ hamam olduðu zikredilmiþtir.

XVII. yüzyýlda Evliya Çelebi 4000 müslüman ve 2000 hýristiyan hâne halkýnýn bulunduðunu tahmin etmekte ve on iki cami, doksan bir mescid, sayýsýz medrese, tekke, çeþme, sebil ve dükkân, yirmi altý okul, beþ hamam ve sayýsýz imaret ve büyük bedestenin (þu anda Arkeoloji Müzesi) varlýðýný haber vermektedir.

1871 tarihli Salnâme’ye göre Serez sancaðýnýn 68.468 gayri müslim ve 43.144 müslüman nüfusuyla 545 köyü, 3035 evi, 1292 dükkâný, altmýþ bir haný, iki hamamý, yirmi camisi, on sekiz mescidi, sekiz medresesi, on dört tekkesi, üç imareti, on dört okulu ve kýrk iki kilisesi bulunmaktaydý.

Çok az tarihî eser (sadece üç cami: Zincirli Cami, Mustafa Bey, Gedik Ahmed Paþazâde Mehmed Bey ve Çandarlý Ýbrâhim Paþa tarafýndan yaptýrýlan bedesten) ardý arkasý kesilmeyen yýkýmlardan saðlam çýkabildi ve þehrin Osmanlý geçmiþini hatýrlatan unsurlar olarak ayakta kalabildi. EVANGELIA BALTA